G‘. N. Mahmudov

VII- bob.  AVTOMOBILNING   QO‘SHIMCHA   ELEKTR   JIHOZLARI 
 
7.1. AVTOMOBIL AGREGATLARINING ELEKTR  YURITMALARI 
 
   Hozirgi zamon avtomobillarida harakat  xavfsizligini ta’minlash, haydovchi  va 
yo‘lovchilarga  qulaylik  yaratish,  yonilg‘ini  tejash  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 
mexanizmlarni 
harakatga 
keltiradigan 
elektryuritmalar 
keng 
ko‘lamda 
ishlatilmoqda.  Elektrodvigatel,  uzatish  mexanizmi  va  boshqarish  asboblaridan 
iborat  bo‘lgan  elektromexanik  tizimga  elektr    yuritma  deb  ataladi.  Elektr 
yuritmalar  avtomobilning  quyidagi  moslamalarida  ishlatiladi:  isitkichlar  va 
ventilyatorlar,  avtomobilning  oldi-orqa  oynalari  va  faralarni  tozalagichlar,  yon 
oynalar  va  radioantennani  ko‘tarish-tushirish  mexanizmlari,  o‘rindiqlarni 
harakatlantiruvchi mexanizmlar va hokazo.      
   Avtomobillarda  kollektorli  o‘zgarmas  tok  elektrodvigatellari  qo‘llanadi. 
Mexanik  energiyani  uzatish  uchun  tishli  va  qo‘chqaroqli  uzatmalar,  krivoship-
shatun  mexanizmlari  ishlatiladi.  Elektrodvigatelni  boshqarish  tizimi  turli  xil 
relelar, elektron moslamalar, datchiklar, uzgich va almashlab ulagichlardan iborat. 
Elektrodvigatel,  mexanik energiyani  uzatish  moslamasi, bajaruvchi  mexanizm  va 
boshqarish sxemasining elementlari konstruktiv jihatidan bitta umumiy qurilmaga 
birlashtirilgan  bo‘lishi  mumkin.  Masalan,  elektrodvigatel  oynatozalagich 
reduktori  bilan  birikib  motoreduktorni  hosil  qiladi.  Elektr  oynatozalagich  va 
oynayuvgichlar  ham  elektrodvigatel  va  bajaruvchi  mexanizmning  birikishidan 
hosil bo‘lgan moslamalardir. 
   Ishlatish  joyi  va  sharoitiga  qarab  eletrodvigatellar  uzoq,  qisqa  vaqt  davomida 
yoki 
qisqa 
vaqt 
takroriy 
rejimlarda ishlashi mumkin. 
   Avtomobillarning 
elektryuritmalarida 
faqat 
o‘zgarmas 
tok 
elektrodvigatellari 
ishlatilib, 
ularning 
elektromagnit 
va 
doimiy 
magnitlardan 
uyg‘otiladigan turlari mavjud.  
   Elektromagnitli  uyg‘otish 
tizimiga 
ega 
bo‘lgan 
elektrodvigatelning 
tuzilishi 
7.1-rasmda 
keltirilgan. 
Elektrodvigatel 
yakori 
1, 
ikkita 
o‘zi 
o‘rnashadigan 
metalokeramik  podshipniklar 
7  da  aylanadi.  Podshipniklar 
qopqoq  va  korpus  11  da 
   7
.1-rasm.  Elektromagnitli  uyg‘otish  tizimidagi 
elektrodvigatel: 
                 a - ko‘ndalang kesimi;  b - elektr sxemasi; 
1-yakor,  2-qopqoq,  3-murvat,  4-traversa,  5  va  14-
plastinasimon  prujinalar,    6-tiqma,  7-metallokeramik 
podshipnik,    8-kollektor,    9-cho‘tka,  10-prujina,    11- 
korpus, 12- stator  qutblari,  13- uyg‘otish  chulg‘ami, 15-
yakor    vali,  16-  almashlab  ulagich,  17,    18-  uyg‘otish 
chulg‘ami g‘altaklari 
 

---

 
296 
prujinalar  5  va  14  bilan  ushlab  turiladi 
va  namatdan  tayyorlangan  tiqma  6  ga 
shimdirilgan 
moy 
bilan 
moylanib 
turadi.  Qopqoq  va  korpus  murvat  3 
yordamida  bir-biriga  tortib  qo‘yilgan. 
Yakorning  halqasimon  usulda  o‘ralgan 
chulg‘amlari  kollektor  8  ga  ulangan. 
Kollektor  shtampalash  yo‘li  bilan  mis 
tasmalardan  tayyorlanadi.  Cho‘tka    9 
kollektorga  pruji-na  10  yordamida  
bosib    turiladi.  Cho‘tkatutqichlar  
traversa 
4 
 
ga 
mah-kamlangan. 
Korpusning    ichki    silindrik  sirtiga 
stator  joylashtirilgan  bo‘lib,  uning 
qutblari  12  ga  uyg‘otish  chulg‘ami  13 
o‘rna-tilgan.  Quvvati  katta  bo‘lgan 
elektrodvigatellarning  yakori  zo‘ldirli 
podshipniklarga o‘rnatiladi. 
Avtomobillarda  ketma-ket,  paralel  va 
aralash  uyg‘otish  tizimiga  ega  bo‘lgan 
elektrodvigatellar ishlatiladi. Ketma-ket uyg‘otish tizimili elektrodvigatellar ishga 
tushirish  momenti  katta  bo‘lishini  talab  qilinadigan  mexanizmlarda 
(oynako‘targich,  antenani  chiqarib-tushirish  moslamalari),  paralel  va  aralash 
uyg‘otish  tizimli  elektro-dvigatellar  esa,  tavsifnomasi  barqa-ror  va  aylanish 
chastotasi  yuklama  ortish  bilan  o‘zgarmaydigan  mexa-nizmlarda  (oyna-fara 
tozalagichlar  va  hokazo)  ishlatiladi.  Reversiv  elektrodviga-tellarning  ikkitadan 
uyg‘otish chulg‘ami bo‘lib, ular zanjirga galma-gal ulanadi 
   Hozirgi 
zamon 
avtomobillarida 
elektromagnitli 
uyg‘otish 
tizimili  
elektrodvigatellar 
o‘rniga 
doimiy 
magnitlar 
ta’sirida 
uyg‘otiladigan 
elektrodvigatellar  o‘rnatilmoqda.  Elektrodvigatelning  uyg‘otish  tizimida  doimiy 
magnit  ishlatilishi,  uning  texnik-iqtisodiy  ko‘rsatkichlarini  sezilarli  darajada 
yaxshilash,  xususan  massasi  va  o‘lchamlarini  kamaytirish,  foydali  ish 
koefisientini  1,5  baravar  oshirish  imkonini  beradi.  Elektrodvigatelda  ichki 
ulanish-larning  soddaligi,    ularning    ishonchliligini  oshiradi.  Bundan  tashqari, 
mustaqil  uyg‘otish  tizimi  barcha  doimiy    magnitli  elektrodvigatellar  reversiv 
bo‘lishini ta’min-laydi. 
   Doimiy  magnitli  elektrodvigatelning  tuzi-lishi  7.2-rasmda  keltirilgan.  Doimiy 
magnitlar 2 qobiq 13 ning ichki sirtiga ikkita yassi po‘lat prujinalar 11 yordamida 
mahkamlanadi.  Elektrodvigatel  yakori  12  ikkita  o‘zi  o‘rnashadigan  sirg‘anuvchi 
podshipniklar  1  va  7  da  aylanadi.  Grafit  cho‘tkalar  4  kollektor    6  ga  prujinalar 
yordamida bosib turiladi.  
   Doimiy  magnitli  elektrodvigatelning  ishlash  prinsipi  yakor  va  stator  magnit 
maydonlarining o‘z aro ta’siriga asoslangan. 
   Hozirgi kunda avtomobil elekt-yuryuritmalari uchun kontaktsiz o‘zgar-mas tok 
elektrodvigatellarini yaratish yo‘nali-shida izchil ish olib borilmoqda. 
     7
.2-rasm. Doimiy magnitli elektrodvigatel: 
1  va  7-  podshipniklar,  2-doimiy  magnit,  3-
cho‘tkatutqich,  4-cho‘tka,  5-traversa,  6-kollektor, 
8  va  14-qopqoqlar,  9-drossel,  10-mahkamlash 
plastinasi,  11-magnitni    mahkamlash    prujinasi, 
12-yakor, 
13-korpus, 
15-yakorning 
chekka 
izolyasiya  plastinasi        
 

---

 
297