G‘. N. Mahmudov

Uzgich-taqsimlagich.
  
Uzgich-taqsimlagich, 
o‘t  oldirish  g‘altagining 
birlamchi  chulg‘am tok zanjirini  belgilangan  davriylik  bilan uzib-ulab turish va 
yuqori  kuchlanishni    silindrlarning  ishlash  tartibiga  mos  ravishda  o‘t  oldirish 
shamlariga taqsimlash hamda o‘t oldirishning ilgarilatish burchagini dvigatelning 
aylanishlar chastotasi va yuklamasiga ko‘ra avtomatik ravishda  o‘zgartirib turish 
uchun xizmat qiladi. 
   3.14  rasmda  ЗИЛ-130  avtomobillarida  o‘rnatilgan  Р-4Д  belgili  uzgich-
taqsimlagichning tuzilishi keltirilgan. U uzgich, taqsimlagich, markazdan qochma 
va  vakuum  rostlagichlar,  oktan-korrektor  va  kondensatordan  tashkil  topgan. 
Cho‘yan qobiq 3 ga ikkita mis-grafit vtulkalar 4 presslangan bo‘lib, ularda uzgich 
kulachogi  14,  taqsimlagich  rotori  9  va  o‘t  oldirish  ilgarilatish  burchagining 
markazdan  qochma  rostlagichi  5  ning  yuritmasi  bo‘lgan  val  1  aylanadi.  Odatda, 
uzgich-taqsimlagich  vali  harakatni  shesternya-shlisli  yoki  kulachokli  yuritma 
yordamida  dvigatelning  gaz  taqsimlash  validan  yoki  moy  nasosi  valining 
yuritmasidan oladi. Moy nasosi yuritmasining vali bilan to‘g‘ri holatda ilashishini  
ta’minlash  maqsadida val 1 ning pastki qismi nosimmetrik kesikka ega.  Parchin 
mix yordamida mahkamlangan vtulka 2, valni o‘q bo‘yicha siljishdan cheklaydi. 
   Uzgichning  qo‘zg‘almas  lappagi  6  qobiq  3  ga  ikkita  murvat  bilan  mah-
kamlangan.  Qo‘zg‘almas lappakka o‘rnatilgan zo‘ldirli podshipnik 16 ning ichki 
halqasiga  uzgichning  qo‘zg‘aluvchi  plastinasi  15  o‘tkazilgan  bo‘lib,  bu  vakuum-
3.14 rasm. P-4Д belgili uzgich-taqsimlagich. 
 

---

 
145 
rostlagich  18  ning  ishlash  jarayonida 
plastina  15    engil  harakatlanishini 
ta’minlaydi. Birlamchi zanjir qarshiligini 
kamaytirish    va    podshipnik    orqali    tok  
o‘tib,  u    ishdan  chiqishiga  yo‘l  
qo‘ymaslik      uchun 
uzgichning  
qo‘zg‘almas  lappagi  va    qo‘zg‘aluvchi 
plastina-lari 
o‘zaro 
ko‘p 
jilg‘ali 
egiluvchan  mis  o‘tkazgich  20  yordamida 
ulanadi. 
Uzgich 
qo‘zg‘almas 
kontaktining 
plastinasi 
uzgich 
pishangchasi  23  o‘qiga  o‘rnatilgan  va 
ekssentrik  22  yordamida  uni  bu  o‘q  
atrofida  aylantirish  va  shu  yo‘sinda 
kontaktlar  orasidagi  tirqishni  rostlash 
mumkin.  Qo‘zg‘almas kontakt plastinasi 
murvat    24  bilan 
lappak  6 
ga 
mahkamlangan. 
Uzgich 
kontaktlari 
qattiqligi  va  erish  temperaturasi  yuqori 
bo‘lgan  volframdan  yasaladi.  Uzgich 
pishangchasi 
 
23 
ga 
tekstolitdan 
tayyorlangan  yostiqcha  va  plastinasimon 
prujina 
mahkamlangan. 
Prujina 
pishangcha 
uchiga 
o‘rnatilgan 
qo‘zg‘aluvchi  kontaktni  qo‘zg‘almas 
kontaktga 
tirab 
turadi. 
Prujinaning 
ikkinchi 
uchi 
 
murvat 
yordamida  
tirgakchaga    mahkamlangan.  Tirgakcha  
qobiqdan    izolyasiya  qilingan  bo‘lib,  u 
egiluvchan  mis  o‘tkazgich  bilan  uzgich 
qisqichi  26  ga  ulangan.  Prujinadan  tok 
o‘tib, uning  qayishqoqligini yo‘qolishini 
oldini  olish  uchun,  u  bilan  birga  (ya’ni 
parallel  zanjir  sifatida)  qalaylangan  mis 
plastinasi  mahkamlanadi. 
   Sakkiz qirrali uzgich kulachogi vtulka 
17 ga  presslangan. Kulachok aylanganda 
uning  qirralari  uzgich  pishangchasiga 
mahkamlangan 
tekstolit 
yostiqchaga 
ta’sir  qilib,  kontaktlarni  uzib-ulab  turadi. 
Kulachok  namatdan  tayyorlangan  fils-
cho‘tka  25  ga  singdirilgan  moy  bilan 
moylanib  turadi.  Kulachok  o‘q  bo‘ylab 
yuqoriga  harakatlanishi  val  1  ning  yuqori  uchiga  mahkamlangan  qulfli  halqa  13 
bilan cheklanadi. Namat fils 8 val 1 dan uzgich ustiga moy sachrashidan saqlaydi. 
       3.15rasm. 30.3706 belgili 
uzgich-taqsimlagich. 
1–moy  qaytaruvchi  lappak,  2–shtift,  3–
shayba,  4–qobiq,  5–fils,  6–moydon,  7–
uzgich,  8–markazdan  qochma  rostlagich,  9–
taqsimlagich  yugurdagi,  10–ko’mir  kontakt, 
11–qopqoq,  12–yugurdakni  mahkamlovchi 
murvati,  13–prujinali  mahkamlagich,  14–
kulachok, 
15–val, 
16–vtulka, 
17–
kondensator,  18–kondensatorni  mahkamlash 
murvati
. 
 

---

 
146 
   Kulachok vtulkasi 17 ning yuqori uchidagi kesikka kat’iy belgilangan  holatda 
taqsimlagich  yugurdagi  9  o‘rnatiladi.  Uzgich-taqsimlagich  qobig‘i    karbolitdan 
tayyorlangan  qopqoq  bilan  berkitilib,  ikkita  plastinasimon  prujinalar  7  bilan 
mahkamlanadi.    Qopqoqning  markazida  joylashgan  uyachadan  o‘t  oldirish 
g‘altagining  ikkilamchi  chulg‘amiga  tutashgan  markaziy,  yuqori  kuchlanishli 
o‘tkazgich  kiritilib,  chekka  qismida  doira  bo‘ylab  joylashgan  va  soni  silindrlar 
soniga teng bo‘lgan uyachalar 11 dan o‘t oldirish shamlariga tutashadigan yuqori 
kuchlanishli  o‘tkazgichlar  chiqariladi.  Qopqoqning  markaziy  uyachasiga  ko‘mir 
kontakt  12  joylashtirilib,    u  prujina  yordamida  yugurdakni  jezdan  yasalgan  tok 
taqsimlash plastinasiga tirkab turiladi. Ko‘mir kontakt yugurdakning plastinasi va 
qopqoq  chekkasidagi  uyachalarga  o‘rnatilgan  jez    kontaktlar    orqali  yuqori 
kuchlanishli  tok,  dvigatel  silindrlarini  ish  tartibiga  mos  ravishda  o‘t  oldirish 
shamlariga  uzatiladi.  Yugurdak  plastinasi  va  qopqoq    chekkasidagi  kontaktlar 
orasi-dagi  tirqish  0,25-0,8  mm  ni  tashkil  qiladi.  Taqsimlagichning  ish  jarayonida 
bu  tirqishda  hosil  bo‘ladigan  uchqun  ta’sirida  uzgich-taqsimlagichning  ichki 
qismida  ozon  va    azot    kislotasining  bug‘lari  yig‘ilib,  uzgich  kontaktlari, 
podshipnik va boshqa elementlar korroziyalanishi mumkin.  Bu zararli hodisaning 
oldini  olish  uchun  taqsimlagich  qopqog‘ida  maxsus  shamollatish  teshikchasi 
qo‘yiladi. 
   30.3706  belgili    uzgich-taqsimlagich    (3.15rasm)    ВАЗ  2103,  2106,    2107 
avtomobillariga  o‘rnatilib,    tuzilishi  bo‘yicha  yuqorida  ko‘rilgan    Р-4Д  
turkumidagi  uzgich-taqsimlagichlardan  jiddiy  farq  qiladi.  Xususan,  unda 
markazdan  qochma  rostlagich  8  uzgich-taqsimlagichning  yuqori  qismida  to‘rt 
qirrali  uzgich  kulachogi    14  ning  ustiga    joylashtiriladi.  Bu  kulachokni  uzgich-
taqsimlagich  vali  15  ning  tayanchlariga  yaqinroq  joylashtirish  va  shuni  hisobiga 
vtulka  eyilishini  kamaytirish    hamda  val  podshipniklaridagi  lyuftning  uzgich 
kontaktlari orasidagi tirqishga  ta’sirini  susaytirish  imkonini beradi. 
   Taqsimlagich  yugurdagi  9  ikki  murvat  12  yordamida  markazdan  qochma 
rostlagichning  etaklovchi  plastinasiga  mahkamlanadi.  Yugurdakda  maxsus  burt 
bo‘lib, u  etaklovchi  plastinadagi  to‘rt  burchakli teshikchaga kiradi va yugurdak 
to‘g‘ri holatda joylashishini ta’minlaydi. 
3.16-rasm. Kondensator 
        
3.17-rasm. O‘t oldirish kaliti 

---

 
147 
   30.3706  uzgich-taqsimlagichning    qobig‘i    4  alyuminiy  qotishmasidan 
quyilgan  bo‘lib,  unga  joylashtirilgan  metalokeramikadan  yasalgan  vtulkalarda 
etakchi  val  15  aylanadi.  Moydon  6  dan  namat  fils  5  orqali  val  va  vtulka  orasiga 
moy tomizib turiladi.