G. N. Dolimova Kimyo va uni o‘qitish metodikasi kafedrasining professori, kimyo fanlari doktori

Uglevodorodlarning galogenli hosilalari (galoidalkillar). To’yingan uglerod atomida nukleofil o‘rin olish va eliminlanish reaksiyalari.

1. 
   Alkilgalogenidlarning to’yingan uglerod atomida nukleofil o‘rin olish reaksiyalari «uglerod-uglerod», «uglerod – azot», «uglerod – kislorod», «ulerod – oltingugurt», «uglerod – fosfor» bog‘larini hosilqilish usuli sifatida (alkilgalogenidlarni, spirtlarini, tiollarni, oddiy efirlarni, nitrobirikmalarni, aminlarni, nitrillarni, murakkab efirlarni va boshqa moddalarni olish). Monogalogenalkanlarning kimyoviy xossalari. Digalogenalkanlar va poligalogenalkanlar, ularning fizik va kimyoviy xossalari, olinish usullari.
   
2. 
   Nukleofil o‘rin olish reaksiyalarining klassifikatsiyasi. S_N1, S_N2, E₁ va E₂ reaksiyalarining asosiy xarakteristikasi. S_N2 tipdagi reaksiyalar, ularning kinetikasi va stereoximiyasi. Nukleofillik haqida tushuncha. Radikalning kimyoviy tabiatining va substratning yo‘qotiluvchi guruhining, nukleofil reagent tabiatining va erituvchining S_N2 reaksiyalar tezligiga ta’siri.
   
3. 
   S_N1 tipdagi reaksiyalar, ularning kinetikasi va stereoximiyasi. S_N1 reaksiyasining radikal tabiatiga, yo‘qotiluvchi guruh va erituvchiga ta’siri. Karbokationlar, ularning barqarorligini ta’minlovchi omillar. Karbokationlarning qaytaguruhlanishi, ularni hosilqilish usullari. Galogenalkanlarning alkanlardan, alkenlardan va spirtlardan olish usullari.
   
4. 
   Eliminlanish (ajralish) reaksiyalari haqida umumiy tasavvur, ularning mexanizmlari. Eliminlanish reaksiyasining mexanizmiga ta’sir etuvchi faktorlar – uglevodorod skeletining tuzilishi, yo‘qotiluvchiguruh tabiati, reagentning asosliligi, erituvchi va temperatura. Substratning fazoviy tuzilishiga qo‘yilayotgan talablardan kelib chiqqanholda eliminlanish reaksiyasining stereokimyoviy natijasi. Nukleofil o‘rin olish va elektrofil eliminlanish reaksiyalari mexanizmlaridagi o‘xshashlik va farqlar, ushbu reaksiyalarning konkurensiyasi, va ularning nisbatiga ta’sir etuvchi omillar.
   
5. 
   Galogen atomining harakatchanligi yuqoribo‘lgan birikmalar. Allil va benzilgalogenidlar, ularni olish usullari, va kimyoviy xossalari. Galogen atomining harakatchanligi past bo‘lgan birikmalar – galogenalkenlar, aromatik galogenli hosilalar, ularni olish usullari. Aromatik qatorda nukleofil reaksiyalarning o‘ziga xosligi. Galogenbenzollarning fenollarga va aromatik aminlarga aylanishida ajralish-birikish reaksiyasining mexanizmi.S_NAr reaksiyasining mexanizmi, elektronoakseptor guruhlarning aktivlashtiruvchi ta’siri. Meyzengeymerning anionli σ-komplekslari va ularning tuzilishi. Alifatik va aromatik qatorda o‘rin olish reaksiyalarining o‘tishidagi farq va uning sabablari.