G‘. M. Milliy iqtisodiyotda axborot tizimlar va texnologiyalar

Tarmoqlararo ekran. Tarmoqlararo ekran (ingl.: Firewall) – himoyalash vositasi bo‘lib, ishonchli tarmoq va ishonchsiz tarmoq orasida ma’lumotlarga kirishni boshqarishda qo‘llaniladi.
Tarmoqlararo ekran ko‘p komponentli bo‘lib, u Internetdan tashkilotning axborot zaxiralarini himoyalash strategiyasidir, ya’ni tashkilot tarmog‘i va Internet orasida qo‘riqlash vazifasini bajaruvchi xizmatkordir.
Tarmoqlararo ekranning asosiy funksiyasi – ma’lumotlarga egalik qilishni markazlashtirilgan boshqaruvi.
Tarmoqlararo ekran quyidagi himoyalarni amalga oshiradi:

• 
  o‘rinsiz trafiklar, ya’ni tarmoqda uzatiladigan xabarlar oqimini ta’qiqlash;
  
• 
  qabul qilingan trafikni ichki tizimlarga yo‘naltirish;
  
• 
  ichki tizimning zaif qismlarini yashirish bilan Internet tomonidan uyushtiriladigan hujumlardan himoyalash;
  
• 
  barcha trafiklarni bayonlashtirish;
  
• 
  ichki ma’lumotlarni, masalan tarmoq topologiyasini, tizim nomlarini, tarmoq uskunalarini va foydalanuvchilarning identifikatorlarini Internetdan yashirish;
  
• 
  ishonchli autentifikatsiyani ta’minlash.
  

Ko‘pgina adabiyotlarda tarmoqlararo ekran tushunchasi brandmauer yoki firewall deb yuritilgan. Umuman bularning hammasi yagona tushunchadir.
Tarmoqlararo ekran - bu tizim umumiy tarmoqni ikki qismga ajratib, tarmoqlararo himoya vazifasini o‘taydi va ma’lumotlar paketini chegaradan o‘tish shartlarini amalga oshiradigan qoidalar to‘plami hisoblanadi.
Odatda tarmoqlararo ekran ichki tarmoqlarni global tarmoqlardan, ya’ni Internetdan himoya qiladi. Shuni aytish kerakki, tarmoqlararo ekran nafaqat Internetdan balki korporativ tarmoqlardan ham himoya qilish qobiliyatiga egadir. Har qanday tarmoqlararo ekran ichki tarmoqlarni to‘liq himoya qila oladi deb bo‘lmaydi.
Internet xizmati va hamma protokollarning amaliy jihatdan axborotlarga nisbatan himoyasining to‘liq bo‘lmaganligi muammosi bor. Masalan, TCP/IP (Transmission Control Protocol/Internet Protocol) Internetning global tarmog‘ida kommunikatsiyani ta’minlaydi va tarmoqlarda ommaviy ravishda qo‘llaniladi, lekin ular ham himoyani yetarlicha ta’minlay olmaydi, chunki TCP/IP paketining boshida xaker hujumi uchun qulay ma’lumot ko‘rsatiladi.
Internetda elektron pochtani jo‘natishni oddiy protokol - pochta transport xizmati amalga oshiradi. (SMTP-Simple Mail Transfer Protocol). Bu protokolda mavjud himoyalashning muhim muammolaridan biri – bu foydalanuvchi jo‘natuvchining manzilini ko‘ra olmasligidir. Buning natijasida xaker katta miqdorda pochta xabarlarini jo‘natishi mumkinki, bu esa ishchi pochta serverni haddan tashqari band bo‘lishiga olib keladi.
Internetda ommaviy tus olgan dastur bu Sendmail elektron pochtasidir. Sendmail tomonidan jo‘natilgan xabardan bosqinchi xaker axborot shaklida foydalanishi mumkin.
Tarmoq nomlari xizmati (Domain Name System - DNS) foydalanuvchilar nomi va xost-kompyuterning IP – manzilini ko‘rsatadi. DNS kompaniyaning tarmoq tuzilmasi haqida ma’lumotlarni saqlaydi. DNSning muammolaridan biri shundaki, bundagi ma’lumotlar bazasini mualliflashtirilmagan foydalanuvchilardan yashirish ancha qiyin. Buning natijasida, xakerlar DNS ni ko‘pincha xost-kompyuterlarning ishonchli nomlari haqida ma’lumotlar manbasidan foydalanish uchun ishlatishi mumkin.
Uzoq terminallar emulyatsiyasi xizmati uzoq tizimlarni bir-biriga ulash uchun xizmat qiladi. Bu serverdan foydalanuvchilar TELNET serveridan ro‘yxatdan o‘tish va o‘z nomi va parolini olishi lozim. TELNET serveriga ulangan xaker dasturni shunday o‘rnatishi mumkinki, buning
natijasida u foydalanuvchining nomi va parolini yozib olishi imkoniga ega bo‘ladi.
World Wide Web - WWW bu tizim Internet yoki intratarmoqlardagi har xil serverlar ichidagi ma’lumotlarni ko‘rish uchun xizmat qiladi.WWWning asosiy xossalaridan biri – tarmoqlararo ekran orqali aniq protokollar va manzillarni filtrash zarurligini tarmoqni himoyalash siyosati qarori bilan hal etilishidir.
Har qanday tashkilotning tarmoq xavfsizligi siyosati ikki qismdan iborat :

• 
  tarmoq servislaridan foydalanish siyosati;
  
• 
  tarmoqlararo ekrannini qo‘llash siyosati.
  

Tarmoq servislaridan foydalanish siyosatiga mos ravishda Internetda servislar ro‘yxati aniqlanadi. Bu servislarga foydalanuvchilar cheklangan kirish bilan ta’minlanadi.
Kirish usullarining cheklanilishi -foydalanuvchilar tomonidan ta’qiqlangan Internet servislariga chetki yo‘llar orqali kirishni ta’qiqlashdir.
Tarmoq servislariga kirish siyosati, odatda, quyidagi prinsiplarga moyil bo‘ladi:

• 
  Internetdan ichki tarmoqqa kirishni ta’qiqlash, lekin ichki tarmoqdan Internetga kirishga ruxsat berish.
  
• 
  vakolatlangan tizimlarga Internetdan ichki tarmoqga cheklanilgan kirishga ruxsat berish.
  

Tarmoqlararo ekranlarga qo‘yiladigan vazifaviy talablar quyidagilardan iborat :

• 
  tarmoq darajasida filtrlashga talab;
  
• 
  amaliy darajada filtrlashga talab;
  
• 
  administratsiyalash va filtrlash qoidalarini o‘rnatish bo‘yicha talab;
  
• 
  tarmoqli autentifikatsiyalash vositalariga talab;
  
• 
  ishlarni qayd qilish va hisobni olib borish bo‘yicha talab.
  

Tarmoqlararo ekranlarning komponentalari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin :

• 
  filtrlovchi - yo‘llovchi;
  
• 
  tarmoq darajasidagi shlyuzlar;
  
• 
  amaliy darajadagi shlyuzlar.
  

Filtlovchi-yo‘llovchi – yo‘llovchi, ya’ni kompyuter tarmog‘ida ma’lumotlarni manzilga yetkazuvchi dasturlar paketi, yoki serverdagi dastur bo‘lib, u kiradigan va chiqadigan paketlarni filtrlaydi. Paketlarni filtrlash, ya’ni ularni aniq to‘plamga tegishligini tekshirish, TCP/IP sarlavhasidagi ma’lumotlar bo‘yicha amalga oshiriladi.
Filtrlashni aniq xost-kompyuter yoki port, ya’ni xabarlarni jo‘natish yoki qabul qilish maqsadida mijoz va server tomonidan ishlatiladigan va odatda 16 bitli son bilan nomlanadigan dastur bilan ulanishda amalga oshirish mumkin. Masalan, bizga keraksiz yoki ishonchsiz xost- kompyuterlar va tarmoqlar bilan ulanishni ta’qiqlash.
Filtrlash qoidalarini ifodalash qiyin jarayon bo‘lib, ularni testlash vositalari mavjud emas.
Tarmoq darajasidagi shlyuzlar ishonchli mijozlardan aniq xizmatlarga so‘rovnomasini qabul qiladi va ushbu aloqaning qonuniyligini tekshirgandan so‘ng ularni tashqi xost-kompyuter bilan ulaydi. Shundan so‘ng shlyuz ikkala tomonga ham paketlarni filtrlamay jo‘natadi.
Bundan tashqari, tarmoq darajasida shlyuzlar bevosita server-dallol vazifasini bajarishadi. Ya’ni ichki tarmoqdan keladigan IP manzillar o‘zgartirilib, tashqariga faqatgina bitta IP manzil uzatiladi. Natijada, ichki tarmoqni tashqi tarmoq bilan to‘g‘ridan-to‘gri bog‘lamaydi va shu yo‘l bilan ichki tarmoqni himoyalash vazifasini o‘taydi.
Amaliy darajadagi shlyuzlar filtrlovchi-yo‘llovchilarga mansub bo‘lgan kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida ishlab chiqilgan. Ushbu dasturiy vosita vakolatlangan server deb nomlanadi va u bajarilayotgan xost-kompyuter esa amaliy darajadagi shlyuz deb ataladi.
Amaliy darajadagi shlyuzlar mijoz va tashqi xost-kompyuter bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa o‘rnatishga yo‘l qo‘ymaydi. Shlyuz keladigan va jo‘natiladigan paketlarni amaliy darajada filtrlaydi. Server-dallollar shlyuz orqali aniq server tomonidan ishlab chiqilgan ma’lumotlarni qaytadan yo‘naltiradi.
Amaliy darajadagi shlyuzlar nafaqat paketlarni filtrlash, balki serverning barcha ishlarini qayd qilish va tarmoq administratorini noxush ishlardan xabar qilish imkoniyatiga ham egadir.
Amaliy darajadagi shlyuzlarning afzalliklari quyidagilardan iboratdir:

• 
  global tarmoq tomonidan ichki tarmoq tarkibi ko‘rinmaydi;
  
• 
  ishonchli autentifikatsiya va qayd qilish;
  
• 
  filtrlash qoidalarining yengilligi;
  
• 
  ko‘p tamoyilli nazoratlarni amalga oshirish mumkinligi.
  

Filtrlovchi-yo‘llovchilarga nisbatan amaliy darajadagi shlyuzlarning kamchiliklari quyidagilardan iborat:

• 
  samaradorligining pastligi;
  
• 
  narxining qimmat bo‘lishi.
  

Amaliy darajadagi shlyuzlar sifatida quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin:

• 
  Border Ware Firewall Server–jo‘natuvchining va qabul qiluvchining manzillarini, vaqtini va foydalanilgan protokollarni qayd qiladi;
  
• 
  Black Hole – serverning barcha ishlarini qayd qiladi va tarmoq administratoriga kutilayotgan buzilish haqida xabar jo‘natadi. Bulardan tashqari quyidagi shlyuzlar qo‘llaniladi: Gauntlet Internet
  

Firewall, Alta Vista Firewall, ANS Interlock va boshqalar.
Hozirgi kunda milliy axborot resurslari har bir davlatning iqtisodiy salohiyatini tashkil qiluvchi omillaridan biri bo‘lib xizmat qilmoqda. Chunki axborotning bahosi ko‘p hollarda uning o‘zi joylashgan kompyuter tizimining bahosidan bir necha yuz va ming barobarga oshib ketmoqda. Shuning uchun tabiiy holda axborotni unga ruxsat etilmagan holda kirishdan, qasddan o‘zgartirishdan, uni o‘g‘irlashdan, yo‘qotishdan va boshqa jinoiy harakatlardan himoya qilishga kuchli zarurat tug‘iladi.
Kompyuter tizimlari va tarmoqlarida axborotni himoya ostiga olish deganda, berilayotgan, saqlanayotgan va qayta ishlanilayotgan axborotni ishonchliligini tizimli tarzda ta’minlash maqsadida turli vosita va usullarni qo‘llash, choralarni ko‘rish va tadbirlarni amalga oshirishni tushunish qabul qilingan.
Axborot resurslaridan samarali foydalanish mamlakat xavfsizligini va axborotlashgan jamiyatni muvaffaqiyatli shakllantirishni ta’minlaydi. Respublikamiz milliy iqtisodi tarmoqlariga axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarini joriy etish borasida amaliy ishlar O‘zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonuni, “EHM va ma’lumotlar bazasi uchun dasturlarni huquqiy muhofazalash to‘g‘risida»gi qonuni, “Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g‘risida” gi qonuni,
«Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni, «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlari asosida olib borilmoqda.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi” da ta’kidlaganidek, axborotning muhofaza qilinishi, shaxs, jamiyat va davlatning axborot borasidagi xavfsizligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etdi.
“Axborotlashtirish to‘g‘risida” gi qonunda axborot resurslari va axborot tizimlarini muhofaza qilish maqsadlardan biri bu – “axborot resurslarining tarqalib ketishi, o‘g‘irlanishi, yo‘qotilishi, buzib talqin etilishi, to‘sib qo‘yilishi, qalbakilashtirilishi va ulardan boshqacha tarzda
ruxsatsiz erkin foydalanilishining oldini olish” deb belgilab qo‘yilgan. Eng muhimi ushbu qonunning 20-moddasida “Axborot resurslari va axborot tizimlari muhofaza qilinishini tashkil etish tartibi ularning mulkdorlari, egalari tomonidan mustaqil belgilanadi” deb ta’kidlab o‘tilgan.
Axborotlashtirish va ma’lumotlar uzatish sohasida qonunga xilof harakatlar sodir etganlik uchun javobgarlik kuchaytirilganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga 2007-yilda o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi:

1. 
   O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga
   
2. 
   O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksiga
   
3. 
   O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga
   

Bevosita O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga quyidagi qo‘shim-chalar kiritildi:

• 
  278-1-modda. Axborotlashtirish qoidalarini buzish;
  
• 
  278-2-modda. Kompyuter axborotidan qonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish;
  
• 
  278-3-modda. Kompyuter tizimidan qonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish uchun maxsus vositalarni o‘tkazish maqsadini ko‘zlab tayyorlash yoxud o‘tkazish va tarqatish;
  
• 
  278-4-modda. Kompyuter axborotini modifikatsiyalashtirish;
  
• 
  278-5-modda. Kompyuter sabotaji;
  
• 
  278-6-modda. Zarar keltiruvchi dasturlarni yaratish, ishlatish yoki tarqatish.
  

Masalan, 278-1-moddada quyidagi belgilab qo‘yilgan: “Axborotlashtirish qoidalarini buzish, ya’ni belgilangan himoya choralarini ko‘rmagan holda axborot tizimlari, ma’lumotlar bazalari va banklarini, axborotga ishlov berish hamda uni uzatish tizimlarini yaratish, joriy etish va ulardan foydalanish hamda axborot tizimlaridan ruxsat bilan foydalanish fuqarolarning huquqlariga yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlariga yoxud davlat yoki jamoat manfaatlariga ko‘p miqdorda zarar yoxud jiddiy ziyon yetkazilishiga sabab bo‘lsa, - eng kam oylik ish haqining ellik baravarigacha miqdorda jarima yoki bir yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi”.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda va 278-1-moddaga binoan “Axborotlashtirish qoidalarini buzish, ya’ni belgilangan himoya choralarini ko‘rmagan holda…” mas’ul shaxslar javobgarlikga tortilishi belgilab qo‘yilgan. Demak, barcha korxonalarda va albatta ta’lim muassasalarida mavjud kompyuter tarmoqlarini yaratish bo‘yicha mas’ul bo‘limlar barcha himoya chora-tadbirlarini amalga oshirishlari majburiydir. Shu bois
korxona doirasida kompyuter tarmoqlari xavfsizligini ta’minlovchi huqudiy hujjatlarni ishlab chiqishga jiddiy yondashish zarur. Ushbu hujjatlarga quyidagilar kiradi:

• 
  ta’lim muassasasi ustavi;
  
• 
  axborot texnologiyalari markazi nizomi;
  
• 
  axborot-resurs markazi nizomi;
  
• 
  kompyuter tarmog‘ini himoyasini ta’minlash bo‘yicha xodimlar majburiyatlari;
  
• 
  ichki tartib qoidalari;
  
• 
  xodimlarni o‘qitish bo‘yicha o‘quv rejalari.
  

Shunday qilib yuqorida keltirilgan qonunlar bilan belgilangan axborotlashtirishning bevosita axborot xavfsizligini ta’minlash maqsadida korxonalar va davlat idoralari doirasida me’yoriy hujjatlarni qaytadan ishlab chiqish orqali zamonaviy himoyalash usullari va vositalarini joriy etish tavsiya etiladi.