G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va

 
 
 
8-rasm. Osminogning bosh 
gangliylari.
 
rivojlangan sezgi a‘zosi ko‗z va hid bilish a‘zolari hisoblanadi. Ular ko‗plab ko‗rgan 
narsalarini, taktil va kimyoviy ta‘sirotlarni ajratishni o‗rgana oladilar, toshdan uya 
qura oladilar, ko‗rish xotirasi yaxshi bo‗ladi, xotira va dastlabki shaxsiy tajribalarini 
qo‗llay oladilar.
Shunday qilib, umurtqasizlarda asab tizimining evolyusiyasi neyronlarning 
butun tana bo‗ylab diffuziyali tarqalishidan boshlanib, keyin ularni tananing ma‘lum 
bir uchastkalarida tugunlar ko‗rinishida to‗planishigacha borgan. Bunda har bir 

---

26 
gangliy tegishli segmentning reflektor markazi bo‗lib xizmat qiladi 
boshniki esa faqatgina boshning reflektor markazi bo‗lib qolmasdan, balki 
organizmning ko‗plab vazifalarini, ayniqsa, hayvonlarning xulqi va harakatini 
boshqaruvchisi ham bo‗lib shakllanadi. Bu esa qaysidir darajada uni umurtqalilarning 
bosh miyasiga o‗xshatadi.
Eng yuqori darajada tuzilgan umurtqasizlarda boshqaruvchi sistemalarning 
evolyusiyasi davomida xulq-atvorni neyrogormonal boshqarish bosqichini ajratish 
mumkin. Ularda asosiy gangliylarining orqasida joylashgan maxsus neyrogormonal 
a‘zo hosil bo‗ladi. Buning natijasida bosh gangliylarining har qanday faollashganida 
ham hayvonning xulq-atvorini ajralib chiqayotgan gormonlar nazorat qilishni 
boshlaydi va u anchagina dasturlashgan va oldindan aytib bera olmaydigan bo‗ladi. 
Neyrogormonlar va asab tizimining qanchalik ta‘sir qilishlarining nisbati taxminan 
hisoblanganda, umurtqasizlarning xulq-atvorini taxminan 85% i neyrogormonlar 
nazorat qilishi, umurtqalilarda esa bu ta‘sir 50%ga ham yetmasligi aniqlangan. 
Umurtqasizlarning asab tizimi kompakt va deyarli hamma xulq dasturiga ega 
bo‗lganligi sababli standart vazifalar va jamoaviy harakatlarni qilish uchun yetarlicha 
mukammal apparat hisoblanadi. Biroq, umurtqasizlarda asab tizimining tuzilishida
turlararo o‗zgarishlar bo‗lmaydi, va buning oqibatida xulq-atvori individual 
xususiyatlarga ega bo‗ladi, shuning uchun ham ular nostandart vaziyatlarda chorasiz 
bo‗lib qoladilar. 
Xordalilar asab tizimining markaziy qismi trubkasimon tuzilishga ega. Bu uning 
segmentar strukturalarining o‗zaro uzviy aloqa qilishiga sabab bo‗ladi va murakkab 
segmentlararo birikmalarni shakllanishiga, bosh miyaning rivojlanishi bilan esa oliy 
sensor va motor funksiyalarni shakllanishiga imkon beradi.
Umurtqalilarning asab tizimida, trubkasimon markaziy asab tizimidan tashqari, 
gangliy va asablardan tuzilgan periferik asab tizimi ham rivojlanadi. Lekin shartli 
ravishda bunday bo‗lingan, chunki periferik asab tizimi ko‗proq tanasi asab 
tizimining markazida joylashgan neyronlarning o‗simtasidan tashkil topgan.
Asab trubkasining oldingi yuqori bo‗limi tashqaridan chapga ochiladigan hid 

---

27 
bilish a‘zosi bilan birikadi (assimetrik hid bilish chuqurchasi). Bosh qismida pigment 
dog‗ – toq ko‗z mavjud. Asab trubkasining qalinlashgan joyida uning butun uzunligi 
bo‗ylab yorug‗likni sezadigan hujayralar joylashgan bo‗lib, ular yorug‗likda farqlarni 
ajratib oladilar. Paypaslagichlarida sezish a‘zolari, og‗izoldi voronkasining yuqori 
tomonida ta'm bilish a‘zosi (kichikroq chuqurcha) bor.