G im n a st ik a d a r sl a r id a in no va tsio n t e X n o L o g iy a L a r

>  
Jismoniy  tayyorgarlik  va  uni  oshirish  uchun  mashqlar. 
Jismoniy  tayyorgarlik  bu  -   vujudimizning  a'zolarini,  tizim- 
larini  um rim iz  davomidu  mustuhkamlash.  ulam ing  iunksional 
imkoniyatlarini  oshirish.  jism oniy  sit'atlarini  -   kuchi,  tezkorligi, 
chidamliligi,  egiluvchanligi  hamda  chaqqonligini  rivojlantirishga 
maqsadli  y o ‘naltirilgan  jarayon  bo'lib,  ular  doimiy  ravishdagi 
m ashqlanishlarim i/  hisobiga  /aruriy  darajada ushlab turiladi.
lnson  hayoli  davomida  turli  sharoitlarda  o ‘qish,  ishlashga 
majbur  b o ia d i,  shuning  uchun  hayotiy-zaruriy  harakatlarni 
bajarib  borish,  harakat  laolligini  oshirib  turishga  to ‘g ‘ri  keladi.
83

---

H arakat faolligini  oshirish va harakatlam i bajarishda  qiyinchilikka 
uchram aslik  uchun  esa  jism oniy  tayyorgarlik  poydevor  boTib 
xizmat  qiladi.  H arakat  sifatlarini  rivojlantirishga  oid  bilimlarga 
to'xtalam iz:
-  kuch  harakat  sifati.  Tadqiqotlarning  ko'rsatishicha.  m uskul 
tolalarining jam i  kuchi  30  m ing  kg  ga  yaqin,  suyaklarning  egili- 
shi.  ch o ‘zilishi  nisbati  bilan  uning  mustahkamligi  (pishiqligi)  esa 
choLyanning mustahkamligi  bilan tengligi  aniqlangan.  Y ana  shuni 
unutm aslik  lozimki,  kishining  kuch  qobiliyatlari  tana  a'zolarining 
o'ziga  xos  rivojlanishi  bilan  uzviy  b o g ‘langan  va  undan  foydala­
nish  m aqsadga  muvofiq  y o ‘nalishga  ega  boTishi  zarur.  Inson jis- 
mining  tayyorgarligi  sifatlari  ichida  kuch  harakat  sifatiga  hayotiy 
jarayonning  oxirgi  dam larigacha  zaruriy  darajadagi  talablar 
q o ‘yiladi.
M ualliflaming k o ‘pchiligi  yoshning  u lg ‘ayishi  bilan kuchning 
oshib  borishi  va  15-18  yoshdagilik  davri,  uning jadal  rivojlanishi 
vaqtidir,  deb ta ’kidlaydilar.
Kuch  sifatini  rivojlantirishda  shug‘ullanuvchi  turli  xildagi 
mashqlarni  bajarish  uchun  sarflanadigan  kuch  sifati  darajasini 
bilishi  muhim.  Ayniqsa,  kuchni  rivojlantirish  mashqlarini  baja­
rish  usuliyati  haqida  ham  tasavvurga  ega  b o ‘lishlik  STT jism oniy 
madaniyati  sohibining  shu jarayonga  oid  faoliyati  samaradorligini 
oshiradi.
K uch fazilatini rivojlantirishda:
-   qarshilikning  m e ’yori  shunday  bo'lishi  kerakki,  mashqni 
bajaruvchi  bir  urinishda  uni  kam ida  4  m artagacha  bajarishga, 
takrorlash imkoniyatiga ega bo'lsin. Bajarish paytida yurak qisqari- 
shining  chastotasi  (YuQCH)  daqiqasiga  kam ida  170  m artagacha 
ko'tarilishi  kerak.  Eng  samaralisi.  tavsiya  qilingan  mashqni  8-12 
m arta takrorlashgagina kuchi yetadigan darajadagi yuklam a boTsa, 
m aqsadga  muvofiq  boTadi.  Polda  yotib  q o ‘llarga  tayanib,  uni 
tirsakdan buki sh va to ‘g ‘rilash mashqi, bir urinishda 2 martadan ortiq 
bajarish takrorlangan  boTsa,  undan boshqa  foydalanish  maqsadga 
muvofiq  emasligini  shug‘ullanuvchilarga tushuntirish  lozim.  Bun-
84

---

ing  uchun  oldindan  q o 'l  mushaklarini  boshqa  adekvat  mashqlar, 
kuch talab qiladigan harakatlar yordami  bilan mashqlantirib,  so ‘ng 
bu  m ashqdan  kuch  chidamliligini  rivojlantirishda  foydalanish 
samara  beradi.
-   kuch  fazilatini  rivojlantirish  uchun  har  bir  urinishda m ashq­
larni mushaklar bajara olmay “bosh tortish” holati sodir bo'lguncha 
bajarishning foydasi katta;
-  bajarilgan  m ashqdan  so’ng  har  bir  urinish  oralig‘i  vaqti  2-3 
daqiqadan oshmasin (tiklanish sodir bo'lib ulgurm ay bajarish);
-   kuchni  rivojlantirish  mashqlarini  bajargandan  so ‘ng,  ayrim 
muskullar  guruhini  b o ‘shashtirish  lozim  b o ia d i,  boshqa  muskul 
bo‘g ‘inlariga  esa  egiluvchanlik  uchun  mashq  berish  maqsadga 
muvofiq;
-   m ashqlanishning  haftalik  niikrotsikllarida  tezkorlik,  kuch 
va  chidamlilik  uchun  mashqlarni  tizimli  navbat  bilan  bajartirish 
tavsiya  qilinadi.  Chegara  hisoblangan  yuklam alarda  kuchni  ri­
vojlantirish  uchun  mashq  qilish  maxsus  nazariy  bilimlar  va  ama- 
liy  malakalarni  talab  qiladi.  Shunga  k o ‘ra  chegaraga  yaqin  -  
m e’yordan nisbatan k o ‘proq b o ‘Igan jism oniy yuklamalar yoki o ‘z 
gavdasining vaznidan foydalanish  bilan kuch  sifatini  rivojlantirish 
mashqidan  foydalanish  hozirgi  kunda  biz  kutgan  samarani 
bcrmoqda  (Salomatlik  trenirovkalari  bobida  kuchni  rivojlantirish 
mashqlaridan  naniunalar berilgan);
-  
tc / k o r l i k  
inson 
o r g a n i / m i n i n g   j is m o n i y  
ta y y o rg a rlik  
ta rkibidagi  ji s m o n i y   sifallaridan  biridir.  T e / k o r l i k   d e g a n d a .  in­
divid  yoki  uning  ta n a sin in g   a y r im   b o 'la k la r i  n a m o y o n   q ilgan 
h ara k a tla rin in g   t c / l i k   xarak teristik asi,  a so s a n   harakat  reaksiyasi 
vaqtini  ifodalovchi  Iunksional  x u su s iy a tla rn in g   k o m p lek si  tu- 
shuniladi.  T e z k o rlik   -   bu  inson  j i s m i n i n g   k o m p le k s   ra v ish d a  
bajarila d ig a n   lli/ilati  b o 'lib , o ‘/ i   a lo h id a  n a m o y o n  b o l m a y d i ,  s h u n ­
ing  uchun  te/.lik  l a /ila lla rin in g   n a m o y o n   b o ’lishi,  d e b  fikr yuritilsa 
t o ;g ‘riroq  b o 'la d i.  T c / l i k   la /ila tla ri  n a m o y o n  b o l i s h i n i n g  q u y id a g i 
shakllari  m av ju d :
1. 
Y a k k a   h arak at  tezligi  (k ich ik   tash q i  q ars h ilik n i  y e n g is h  
bilan).
85

---

2.  H arakatlar chastotasi.
3.  Harakatlar reaksiyasi tezligi  (yashirin latent davri).
4.  Harakat tempi.
Harakat  tezkorligi  yetarli  darajada  rivojlanm aganlar  yangi 
harakatlam i o ‘zlashtirishda, mehnat, kasbiy faoliyatlarning hadisini 
olishda  qiyinchiliklarga  uchraydilar.  Uning  nam oyon  b o ‘lishi 
fiziologik  nuqtai  nazardan  asab  tolalarida  q o ‘z g ‘alish  impulslarini 
o'tkazish  qobiliyati,  muskullarni  qisqarish  tezligi,  eng  asosiysi, 
bosh  miya  yarim   sharlari  p o 'stlo g ‘idagi  zaruriy  markazlarning 
vaqtli aloqasi kechishining tezligi darajasi bilan b o g iiq .
Tezkorlikni tarbiyalash.  Tezkorlik -  kishining harakat fazilati. 
hayotiy jarayonlarining  kechishi,  tezlik talab  qiladigan harakatlar, 
qisqa  vaqt  ichida  bajarilish  im koniyati  bilan  xarakterlanadi.  Bu 
inson  harakatlarining  tezligini  va  harakat  reaksiyasining  vaqtini 
belgilovchi funksional xususiyatlarining yigTndisidir.
Tezkorlik  odatda  qisqa  m uddatda  maksimal  tezlik  nam oyon 
qilish  bilan  bajariladigan 
m ashqlar 
orqali 
rivojlantiriladi. 
Ulam ing  davomiyligi  shunday  boTishi  kerakki,  mashqni  bajarish 
tugallangandan  so ‘ng  maxsus  ish  qobiliyati  (tezkorlikka  oid) 
pasaymasligi  kerak.  Odatda  20 -6 0   m.li  masofalardan,  yuqori 
mahoratli  sportchilar  uchun  esa  80  m.gacha  m asofalardan  tez  yu- 
gurib o ‘tishdan foydalaniladi.
Bunday  m ashqlarni  bajarishda  quyidagi  qoidalarga  rioya 
qilinadi.
1. 
A gar  odam  toliqqan  boTsa,  uning  tezkorligini  rivojlantirib 
boTmaydi.  Aslida,  tezkorlikni  rivojlantirish  m ashqlarini  bajarish 
m ashg'ulotlam ing boshi (tayyorlov, asosiy qism lar)da yoki ham m a 
m ashqlardan  avval bajarilishi  shart.  Bu  fazilatni tarbiyalashda his- 
hayajonli,  emotsional  holatlarga  boy  (estafetalar,  o ‘yinlar,  guruh- 
guruh  bo‘lib  tezlik  olishni  o ‘zlashtirish  va  boshqalar)  m uhitni 
yaratishning  ahamiyati  katta.  Tavsiya  qilinayotgan  m ashqlarni 
bajarishda  Y uQCH   shug‘ullanuvchi  talaba-yoshlam ing  jism oniy 
tayyorgarligi  darajasiga  qarab  daqiqasiga  170-180  marotaba  at- 
rofida boTishi tavsiya qilinadi.
86

---

2.  Yangi,  oldin  o ‘zlashtirilmagan,  namoyon  qilinmagan  tezlik 
talab  qiladigan  mashqlarni  tezlik  chegarasi  deb  hisoblab,  ulardan 
tezlikni  rivojlantirish uchun bajarishdan tiyilish.
3.  Tezkorlikni  rivojlantirish  m ashqlarini  bajarishda  e ’tibor 
asosiy  ishni  bajaradigan  mushaklarni  emas.  o ‘sha  ishda  ishtirok 
etmaydiganlarni  bo'shashtirishga  qaratiladi  va  shunga  o'rganish 
talab qilinadi. Ayrim mashqlarni bajarishdam im ikam ushaklarining, 
yuz  m uskullarining  turli  xildagi  ortiqcha  harakatlari,  qo‘llar 
muskullarining  m e'yoridan  ortiq  qotirilishi,  zarur  b o im a g a n  
zo'riqishlarni  namoyon  qilayotganlariga  guvoh  bo'lam iz.  Iloji 
boricha  asosiy  muskul  ishida  qatnashm aydigan  mushaklarni 
bo‘shashtirishni  o'rganish  zarur.
Tezkorlik  uchun  mashqlar  orasida  dam  olish  vaqti  3-5  daqiqa 
va  undan  ko'proq  bo'lishi  kerak.  Yangi  o'rganuvchilarni  mashq 
bajarishida  har  bir  urinish  uchun  yangitdan  ularni  "sozlash",  "bu 
urinishni  oldingidan  tez  bajaraman",  degan  fikrni  har  urinishda 
o ‘ziga  singdirishidek  ruhiy  ko'rsatm alar,  bu  harakat  fazilatini  tez 
rivojlanishi va yanada takom illashuviga  sabab  boTishi  am aliyotda 
isbotlangan.
-  
chidamlilik  -   harakat  faoliyatini  yoki  harakat  aktini  uzoq 
vaqt  davom ida  samaradorligini  pasaytirm asdan  bajarish  qobiliya- 
tiga aytiladi.
Inson  organizmida  chidamlilik  sifati  mashqni  yoki  muskul 
ishini  u/oq  muddat davom ida  bajara olishi  yoki  tolishga qarshi tura 
olishi  lar/ida  namoyon  bo'ladi.  Chidamlilikning  ikki  ko'rinishi: 
umumiy  va  maxsus  deb  nomlanadiyan  xillari  mayjiid.  Umumiy 
jism oniy  tayyorgarlikka  keyinroq  to'xtalami/..
Chidamlilikni  tarbiyalash.  Jismoniy  madaniyat  m ashg'ulotlari 
am aliyotida  chidamlilik  harakat  sifati  yoki  jism im iz  fazilatini 
barcha  xildagi  jism oniy  mashqlar  bilan  rivojlantirish  mumkin. 
Lekin  eng  yaxshisi  sportning  siklik  turlaridan  -   yurish,  yugurish, 
suzish,  velosipedda  yurish,  eshkak  eshish,  so‘ng  harakatli va sport 
o'yinlari  va  boshqalardan  ko'proq  foydalaniladi.  Chidam lilik  uc­
hun mashqlarni  oralatib,  tanaffussiz  bajarish  bilan mashq  qilinadi.
87

---

Uni  bajarish  sur’ati  o ‘rtacha  va  sekin  bo'lishi  kerak.  YuQCH 
ni  daqiqasiga  150  m artadan  ortm asligi  uchun  shug‘ullanuvchi 
organizmining  10-15  daqiqa  davom ida  optimal  ishlashi  yetarli 
boTadi.  Bu  sifatni  eng  sodda  gim nastika  mashqlarini  tanaffussiz 
bajarish  orqali  ham  rivojlantirish  mumkin.  Chidamlilikni  rivoj­
lantirish uchun m ashqlarni bunday bajarish usulini “ulab-uzluksiz” 
bajarish usuli  deb  nomlanadi.  Chidamlilikni  tarbiyalashga  yo'nal- 
tiriladigan  barcha  vositalardan  m aqsadga  muvofiq  foydalanilsa, 
organizmning  barcha  tizim lari  va  ularning  vazifalarini  takomil- 
lashuviga  erishiladi.  Shuning uchun m ashg'ulotlarni  yuqori  motor 
zichligida,  turli-tum an  iqlimiy  va  geografik  m uhitning  noqulay 
sharoitlaridan  keng  foydalanish  bilan  olib  borishning  samarasi 
yuqori bo'lishi isbotlangan. Chidamlilikni tarbiyalash, rivojlantirish 
uchun  zaruriy  faktorlam i  e ’tiboringizga  havola  qildik.  U lar  quy- 
idagilar:
a) inson organizm ida energetik zaxiralar mavjudligi;
b)  organizm ning  turli  tizim lari  funksional  imkoniyatlarining 
darajasi  (yurak-qon  tomir,  markaziy  asab  tizim i,  asab-mushak  va 
boshqalar);
d)  ushbu  tizim lam ing  faollashuvi  tezligi  va  muvofiqlashtiril- 
ganligining darajasi;
e)  fiziologik  va  ruhiy  vazifalarning  organizm  ichki  muhiti- 
ning  noqulay  sharoitlarga  turg ‘unligi  (kislorod  yetishm asligi  va 
boshqalar);
f)  organizmning  energetik  va  funksional  salohiyatining 
barobarligiga erishib, tenglab ishlatish;
g) tayanch-harakat apparatining tayyorlanganligi;
h)  shaxsiy-ruhiy  xususiyatlar  (ishga  qiziqish,  tirishqoqlik, 
chidamlilik,  qat’iyatlilik va hokazolar).
88

---

4-chi zma.
Shug'ullanuvchilarning charchashi  (bardoshligi)ni aniqlash 
jadvali  (V .A .Zotov)10____________________
Alomati
yoki
belgisi
Charchaganlik darajasi
Sust
0 ‘rtacha
Yuqori (charchashlik)
Yuzining
rangi
Biroz
qizargan
A ncha qizargan
K eskin qizargan(oqargan, 
ko'kargan)
N utqi va 
mimikasi
N utqi ravon, 
mimikasi 
oddiy
Qiynalibroq gapiradi. 
yuz ifodasi jiddiy
Juda qiynalib gapiradi, 
ba'zan gapirmaydi, yuzida 
xastalik  ifodasi bor
Terlashi
Biroz
Tanasining yuqori 
qismi
Badan qattiq terlashi. 
shoTlagan
Nafas
olishi
Tezlashgan- 
roq,  birtekis
Ancha tezlashgan
Ancha tezlashgan. yuqoriroq. 
yiqilib ketmaslik uchun 
majburan suyanib turadi
Harakati
Aniq, 
yurishi tetik
Aniq emas.yurganda 
chayqaladi
Keskin 
chayqaladi.qaltiraydi.yiqilib 
ketm aslik uchun majburan 
suvanih tiirpHi
0 ‘zini
sezish
Shikoyati
vo’q
Charchash,  mushaklar 
og'irligi,  yurak  urishi. 
nafas tutilishidan 
shikoyai  qiladi
Bosn aylanishi. o ‘ng 
qovurg‘a osti og'rishi, bosh 
og’rig'i, ko'ngil aynishidan 
shikoyat qiladi  (ba'zan qayt 
qiladi"!
Odatda  so g io m   turmush  tarzi  jism oniy  madaniyat  m ashg‘u- 
lotlari  mazmunining  tahlili  yoki  shu  madaniyatga  egalar  bilan 
suhbatlarda  asosan.  tezkorlik,  kuch  sifatlarining 
bir  maromda 
ushlashga  e ’tibor,  chidamlilik  sifatiga  nisbatan  k o ‘proq ekanJigini 
k o ‘rsatdi.  Chidamliligi  past  boMgan  inson  boshlagan  ishini 
oxiriga  yetkaza  olmavdi.  Bardoshlilik  ham  ruhiy,  ham  ishchanlik, 
ahloqlilik,  mukammallikning  mahsuli.  Bardoshi yetarli  boim agan 
shaxsga  birorta  m as'uliyatli  b o ‘lgan  ishni  topshirib  boim aydi.
10  Spektorov V.B.  Salomatlik 
va 
tetiklik yo'lkalari. 
-  Т.: 
“M editsina”,  1987-y.  31-b.
89

---

Chidamliligining zaxirasi  katta b o ‘lgan  insonning  salomatligi  ham 
yaxshi b o ‘lishi  am aliyotda isbotlangan.
Tana  chidamliligini  tarbiyalash  bilim  olishdagi  bardoshlilikni 
ham  tarbiyalaydi.  Chunki  bunday  jihatlar  inson  umri  davom idagi 
faolliklarining  barchasida  namoyon  b o ‘ladi  va  uni  tarbiyalash 
suzish,  velosipedda  yurish,  to g 'li  hududlarda  sayr  qilish,  kunlik 
faoliyat davom ida yurish, yugurish va boshqa vositalar yoki alohida 
maxsus tashkillangan m ashg‘ulotlarda amalga oshiriladi..
Aslida,  har  qanday  bo‘sh  vaqtim izni  salomatlik  uchun  foyda 
beradigan,  ishlayotgan  yoki  faoliyatda  ishtirok  etmayotgan  (ular 
kam  boTadi)  yoki  kam   ishtirok  etayotgan  mushaklarni  mashq 
qildirishga  bagTshlash  lozim.  Chidamliligi  yuqorilar  hayotda 
tushkunlikka  tushmaydilar,  ishga,  faoliyatga  doimo  tayyor 
boTadilar.
Egiluvchanlik.  Tayanch-harakat apparatining m ajm uaviy mor- 
fologik xususiyati bo Tib, inson gavdasining alohida b o ‘g ‘im laridan 
bir-biriga  nisbatan  nam oyon  b o ‘lgan harakatlaridir.  STT jism oniy 
m adaniyatida  buni  kishining  harakatlam i  erkin  bajara  olish 
qobiliyati  deb atashim iz mumkin.
Egiluvchanlik  pay-muskullarning  qayishqoqligi  va  kuchiga, 
bo‘g ‘inlarning  harakatchanligiga  hamda  atrof-m uhitga  bog‘liq. 
Havo  haroratining  oshishi  bilan  egiluvchanlik  ortadi.  U  kunning 
davriy  qismiga  bo g ‘liq  boTib,  ertalab  egiluvchanlik  kam.  tush 
paytida  esa  uning  k o ‘rsatkichlari  katta  boTadi,  kechqurungacha 
borib esa biroz susayadi.
Egiluvchanlik  deganda,  о damning  turli  harakatlari  amplituda- 
sini  belgilovchi  harakat-tayanch  apparatining  morfologik  va 
funksional  xossalari  tushuniladi.  B u  ta ’r if egiluvchanlikni  alohida 
b o ‘g ‘inlar,  to ‘g ‘rirog‘i  ulardagi  harakatchanlik  (ilik,  tizza,  chig‘a- 
noq,  yelka bo'gTnlari va boshqalar)  uchun muvofiqroq tushadi.  Bu 
sifatlar  insonga  o ‘z  faoliyatini  samaraliroq  bajarish  uchun  faoliyat 
tarkibidagi ijro texnikasi jihatdan zaruriy asos  bo'lib xizm at qiladi. 
Egiluvchanlikning  yetarli  emasligi,  inson  uchun  hayotiy,  zaruriy, 
kasbiy,  qolaversa,  sport  yoki  turm ushdagi  yangi  harakatlam i  o 'z- 
lashtirishda qiyinchiliklarga sabab  boTadi.
90

---

B o 'g in la rd a   yetarli  darajadagi  egiluvchanlikka  yoki  harakat- 
chanlikka  ega  em aslik  kuch,  tezkorlik,  muvofiqlashtiruvchi 
qobiliyatlarni  nam oyon  b o iish i  darajasining  nisbatan  chegarala- 
nib  qolishiga,  m ushaklar  ichidagi  va  m ushaklar  orasidagi  koordi- 
natsiyalarga  salbiy  ta ’sir  qiladi,  ish  bajarishdagi  tejamkorlikka 
putur yetkazadi. Bu bilan muskullar va bo‘g ‘inlarda jarohatlar sodir 
b o iish i,  k o ‘proq  sport jarohatlarm ing yuzaga kelishi kuzatilgan.
Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun usuliy  asos sifatida mash- 
g ‘ulotlarda  keng  k o ia m d a   -   umumiy  tayyorgarlik  mashqlaridan, 
gavdani  egish,  bukish, ch o ‘zish va burilish mashqlarini q o ila s h  va 
ularning elementlaridan foydalanish m aqsadga muvofiqdir. Bunday 
m ashqlar  barcha  bo‘g ‘inlarning  harakatchanligini  oshirishga 
yo'naltiriladi, lekin faoliyat, masalan, sport turining xususiyatlarini 
ham  hisobga  olmaydi.  Q o'shim cha  (to id iruv ch i)  m ashqlar  esa 
faoliyat xususiyatini (sport turini)  hisobga olib tanlanadi.
Egiluvchanlik uchun m ashqlar faol, passiv va aralash xarakterda 
b o ‘lishi  mumkin.  V ositalar  arsenali  ham   rivojlantiruvchi  passiv, 
faol  va  aralash  xillarga  ajratiladi.  Faol  egiluvchanlikni  rivojlan­
tirish  qarshilikni  yengadigan  yoki  yengm aydigan  m ashqlardan 
iborat b o iis h i  ham  mumkin.  U larga  “m ax”  (tebranish)  va prujina- 
simon  harakatlar,  siltash  va  engashishlar  kiradi.  Egiluvchanlik 
uchun  qarshilik  mashqning  samaradorligini  oshiradi  va bu harakat 
amplitudasi  inersiyasining kuchi hisobiga oshadi.
M ashg’ulot  (dars)  ning  ayrim  b o ia k lari  (qismlari)da  bunday 
mashqlardan  foydalanish  bilan  cheklaninay,  ularni  alohida  treni- 
rovlca  m ashg'ulotlarining  dasturiga  kiritish  yaxshi  natija  beradi. 
Egiluvchanlik uchun mashqlar. crtalabki gigiyenik gim nastika kom­
pleksi tarkibidan k o ‘proq joy  egallashi  yoki  o'quv  kuni tarkibidagi 
sogiom lashtirish  tadbirlari  darsgacha  gim nastika,  tanaffusdagi 
o ‘yinlar ham da fizkultura  daqiqalari  komplekslari m azm uniga kiri- 
tilishi  lozim darajadagi  natijani  bcrmoqda.
Chaqqonlik.  Chaqqonlik  -   insonning murakkab va m ajmuaviy 
psixofizik  sifati  b o iib ,  uning  rivojlanganligi  murakkab  muvofiq- 
lash  masalalarini  yechishda  qatnashuvchi  psixom otor  imkoniyat-
91

---

lam ing  rivojlanganligi  bilan  aniqlanadi.  Bunday  masalalarni 
yechish uchun inson ham jism oniy, ham ruhiy tayyor b o iish i lozim. 
Yaxshi rivojlangan chaqqonlik sifati -  harakatlarni boshqarishning 
oliy  shakllaridan  biri.  Taniqli  olim  N .A .Bronshteyn  ‘‘harakat 
chaqqonligi  -   harakatlarni  boshqarish  malikasi”,  deb  bejizga 
ta ’kidlamagan.
M uayyan  mashqlarni  tanlash  manbai  m a iu m   darajada  dastur, 
lekin  asosan  o ‘qituvchining  ijodi  hisoblanadi.  Davlat  dasturi 
odatda  faqat  nam unaviy  m ashqlar  ro ‘yxati  bilan  chegaralanadi. 
Bunda  ularni  o ‘tkazish  shartlari  hisobga  olinmaydi.  U m um taiim  
maktablari, o ‘rta maxsus va oliy o ‘quv yurtlarida (umum iy jism oniy 
tayyorgarlik  guruhlari)  o ‘quvchi  talaba-yoshlar,  m avsum ga  qarab, 
ham m a omm aviy sport turlari bilan  shug‘ullanadi.
M aktablar,  o ‘rta  maxsus  va  oliy  o ‘quv  yurtlaridagi  darslar 
uchun quyidagilar tavsiya qilinadi:
1.  0 ‘quv  rejasiga  binoan  shug‘ullanish  lozim  b o ig a n   aynan 
\ h u   sport  turiga  xos  maxsus jism oniy  tayyorgarlikni  ta ’minlovchi 
mashqlarni tanlash.
2.  M axsus  sport  turiga  b o ig a n   maxsus  tayyorgarlikni 
birmuncha ilgarilab  boshlash.
3.  Faqat  o ‘ziga  xos  nazorat  sinovlaridan  keyingina  mashqlar 
m e’yorini aniqlash.
5-sinf  o ‘quvchilari  uchun  gim nastika  darsidagi  taxminiy 
mashqlar:
I bosqich:
1-mashq  -   tayanch  oldida  oyoqlarni  orqaga  siltashlar,  so‘ng 
oyoqni orqaga ch o ‘zgan holatni ushlab turish;
2-mashq -  xuddi  shunday,  faqat yon tomonlarga;
3-mashq -  xuddi  shunday,  oldinga;
4-mashq -  bitta oyoq bilan depsinib, oyoqlarni devorga tiragan 
holda q o ila rd a  tik turish;
5-mashq -y o tib , gim nastika o ‘rindig‘ining pastki yog‘ochidan 
ushlagan holda kuraklarda tik turish;
92

---

II bosqich:
6-mashq -  orqa bilan yotgan holatdan ko'prik holatiga turish;
7-mashq  -   polga  q o ‘l  kaftlarini  tekkazgan  holda  oldinga 
egilish;
8-mashq -  yotib  tayangan holda q o ‘llam i  bukish;
9-mashq  -   joyidan  turib  uzunlikka  sakrash  (bitta  sakrash 
maksimal uzunlikka ega b o iis h  kerak);
10-mashq -  tortilish yoki arqonga tirm ashib chiqish.
Eslatma:  2-bosqich uchun tavsiya qilingan ham m a mashqlarni
bitta darsda ehtimol  bajarib b o ‘lmaydi va aslida zarur ham  emas.
93

---

IV bob.  D ARSNING YAKUNLOV  QISMI
Umumiy  vazifalar.  Darsning  yakunlov  qismiga  odatda  jud a 
kam  vaqt  ajratiladi.  Shunga  qaram asdan  bu  qismda  o 'ta   muhim  
vazifalar hal qilinadi.  Ular:
1. 
Organizmning  xizm at  faoliyatini  dars  (m ashg'ulot)  bosh- 
lanishidan oldingi holatiga imkoni boricha tez qaytarish, sarflangan 
q u w atn i tezroq tiklanishga yordam berish vazifasi hal qilinadi.
Asosiy  qismdagi  shiddatli  harakat  faoliyatlari  shug‘ullanuv- 
chilarning  ish  qobiliyatining  pasayishi  bilan  nam oyon  b o ia d ig a n  
toliqishni  keltirib  chiqaradi.  Agar,  haftalik  darslar  oralig‘idagi 
tanaffuslar  bir  sutkada  nisbatan  к о ‘proq  b o 4 Isa,  organizmning 
barcha  vazifalari  to ‘liq  tiklanib  ulgurishi  mumkin.  Mabodo 
tanaffuslar vaqti bir necha soatni tashkil etsa, unda haftadagi ikkin- 
chi  dars  organizmning xizm atini hali  tiklanib  ulgurm agan holatida 
‘  boshlanadi.  Bundan  qutilish  uchun  tiklanish  jarayonlarining 
tezlashishini ta ’m inlaydigan choralarni k o ‘rish zarur.
Gimnastika  darsining  yakunlov  qismiga  dars  umumiy  vaqti- 
ning  3-5  daqiqasi  sarflanadi.  Unda  organizmning  funksional 
imkoniyatlarini  tiklash  uchun  yuklamani  pasaytirish  orqali  turli 
xildagi harakatli o ’yinlar va estafetalar va gim nastika mashqlaridan, 
yuqori  em otsional  holatni  pasaytiruvchi  mashqlar  tarzida  asosan 
saf mashqlaridan foydalaniladi va dars  yakunlanadi.
Yakunlov  qismi  tashkillangan  jo y   (sport  maydoni,  sport 
zali  va  boshqa)dan  uyushgan  holda  kiyinish  xonasiga  kuzatish 
tashkillanadi.
M ashg'ulotlarda gim nastika mashqlarini, ayniqsa, bajarish tex- 
nikasi  qiyin mashqlarni  bajarishda tavakkal  qilishga to ‘g ‘ri  keladi. 
Shug‘ullanuvchilar  ijro  oldidan  ishonchsizlik,  ayrim  holatlarda 
q o ‘rquv  hissini  bostirish  uchun  nam oyon  qilinadigan  ruhiy  z o ‘ri- 
qishlar  organizmning  tez  toliqishiga  sabab  bo‘ladi.  Demak,  mu- 
shaklar yoki  ruhiy  bo‘shashtirish choralarini  k o ‘rish lozim  b o ‘ladi. 
Bunday tadbirlar darsning yakunlov qism ida o'tkazilishi  o ‘z sama- 
rasini  beradi.
94

---

2.  M azkur darsga yakun yasash va navbatdagi (keyingi) darsga 
oid k o ‘rsatm alar berish vazifalari hal  qilinadi,
3.  Darsning  yakunida,  o'qituvchi  tom onidan  darsdagi  har  bir 
voqeaga,  eng  mayda  hisoblangan  jihatlarga  -   darsdagi  intizom, 
o ‘quvchiIarning  faolligi,  dars  (m ashg‘ulot)dan  kutilayotgan  reja- 
dagi void amaldagi natijaga o'zining munosabatini bildirish vazifasi 
yuklatiladi.
4.  N avbatdagi  darsda  o'qitiladigan  o ‘quv  m ateriali  haqida 
axborot berish  o ‘quvchilarni mustaqil ishlash uchun aniq vazifalar 
tarzida q o ‘yiladi.