G e o a X b o r o t t I z I mi va t e X n o L o g I y a L a r I

6-BOB. 
M A ’LUM OTLAR 
BAZASI 
YoRDAM IDA 
M AVZULI
KARTALARNI IShLAB ChlQ ISh
6.1. M a’lumotlar bazasini yaratish
"Maplnfo" GISida kartalami yaratish jarayonida ma’lumotlar bazasi tuziladi, 
raqamli ob’ektlarga semantik va atributiv ma’lumotlar byeriladi. Dastur barcha 
grafikli, matnli va boshqa turdagi axborotlarni jadval ko’rinishida saqlaydi. 
"M aplnfo"ning bitta jadvaliga kartaning bitta qatlami to’g’ri keladi. Xar bir jadval 
fayl tarmoqlari yig’indisidan iborat, ya’ni TAV. Bu fayl jadvaldagi 
ma’lumotlar tarkibini ifodalaydigan matnni saqlaydi. Bu fayl shaklni ifodalovchi 
va uncha katta bo’lmagan matnli fayl bo’lib, o’zida quyidagi ma’lumotlami 
saqlaydi:
—  DAT, yoki  WKS, DBF, XLS WKS DBF XLS: 
bu fayllar jadvalli ma’lumotlarga ega. dBASE/Fox BASE, ASCII bo’laklovchilar 
bilan Lotus 1-2-3 Microsoft Access, Microsoft Exsel M aplnfo jadvali, TAVni 
kengaytiruvchi faylidan yoki elektron jadval faylidan tuzilgan bo’ladi. Rastrli 
tasvirlami saqlovchi jadvallar ma’lumotlarni VMR, TIF yoki GIF shakllarida 
saqlaydi.
— Fayl nomi > Mar: bu fayl grafikli ob’ektlami ifodalaydi;
ID: bu fayl Maplnfoning kartadagi ob’ektlami tezda topishini 
ta’minlovchi fayl bo’lib, u grafikli turdagi ob’ektlaming nomlari ko’rsatkichlarini 
saqlaydi. Jadval indeksli faylni xam saqlashi mumkin. Indeksli fayl "topish" 
”nayti" komandasi yordamida kartadagi ob’ektlami qidirishga imkon byeradi. Agar 
ko’cha, shaxar yoki viloyatni topish zarur bo’Isa, jadvalning kyerakli maydonlarini 
indekslash lozim. Indekslar  IND faylida saqlanadi. M aplnfo dasturi 
monitor ekranida j ad vain i, kartani, ro’yxatni yoki grafikli shaklni ifodalashi 
mumkin. Xar bir tasvir "darcha" "okno" menyusida tanlab olinib, mumkin bo’lgan 
maxsus darchada ma’lumotlami ko’rsatadi.
107

---

"Kartalar" darchasi ma’lumotning grafikli shaklidagi ifodasi, ya’ni u mazmun 
jixatidan umumiy qabul qilingan ko’rinishdagi karta bo’lib, ma’lumotlami o’zaro 
joylashishini ko’rish, ulami taxlil qilish va qonuniyatlarni bilish imkonini byeradi 
(6.1-rasm).
6.1-rasm. M aplnfo dasturida "Karta" darchasi
Kartalar darchasida jadvalga tegishli geografik ob’ektlar ko’rsatiladi. Bu 
darcha birdaniga bir nechta jadvalli axborotlami saqlashi va xar bir jadval aloxida
qatlam 
bo’lib 
ko’rinishi 
mumkin.
' W
Ю
□
160
OfiOO
0,00
I I
Г1
186
OjOOO
Э.00
с I
□
185
0.000
0,00
I ■ • 
*

---

6.2-rasm Maplnfo da "Ro’yxat" va "Karta" darchalari
"Ro’yxat" “Spisok” darchasida ma’lumotlar bazasidan olingan jadval 
shakldagi yozuvlar keltiriladi, u odatdagi amallami bajarish imkonini byeruvchi 
elektron darcha xisoblanadi (6.2-rasm).
"Ro’yxat" darchalarida ma’lumotlami odatdagi qator va ustunlar shaklida 
ko’rish va ularga ishlov berish mumkin. Xar bir ustun ma’lum bir turdagi 
axborotlarga (masalan, maydonlar, familiyalar, manzillar, telefon raqamlari yoki 
boshqalar) ega. "Ro’yxatlar” darchasidagi yozuvlami o’zgartirish, o’chirish, 
qo’shish va ulardan nusxa ko’chirish mumkin.
Eslatma: "Ro’yxatlar" "Spisok" va "Karta" “K artu" darchalari o ’zaro 
bog’liq: kartadagi vektorga “R o’yxat’’ "Spisok" qatorining bittasi mos keladi. 
Agar yozuv о 'chirilsa kartada xam tegishli tasvir о 'chiriladi. Sichqon yordamida
ro 'yxatdagi biror bir ob ’ekt 
belgilansa 
"Kartada" ushbu 
ob 'ekt xam yoritiladi.
"Ro’yxatdagi" "V spiske" 
rastrii 
tasvimi 
raqamlashda 
bo’sh (axborotsiz) qatorlar va 
faqat bitta ustun (kosmetik 
qatlamini 
raqamlashni
bajarishda) xosil qilinadi.
P Можно n
Тит 
j 
Десятичное
F- 
:
"3
r~
[ ~
r 1 
~ | 
Отмена
6.3-rasm. Ma’lumotlar bazasi dialogi
109

---

Ma’lumotlar bazasini to’Idirish va mavzuli kartani yaratish uchun "Ro’yxat" 
"Spisok" strukturasini olingan buyurtmaga mos ravishda o’zgartirish kyerak. 
Masalan, "Chegaralar" qatlami uchun maydonchalar ajralilib, rayon nomi, xar bir 
ma’muriy rayon uchun esa xaydaladigan yerlar maydoni, qishlok xo’jalik yerlari 
tarkibi, shudgorlanganlik darajasi (ya’ni rayonning qishlok xo’jaligi ekinlari 
umumiy maydonlaridan xaydalgan yerlar ulushi); "Axoli yashash joylari" qatlami 
uchun - axoli yashash joylarining nomi, ulardagi axolining soni byerilishi mumkin. 
"Tuproqlaming sifati” qatlami uchun - indeks ko’rsatkichi, o’g’it turi va solish 
me’yori, tuproqning suv-xavo rejimi, tuproq unumdorligi, almashlab ekish 
maydoni raqami, maydonning nishabligi va boshqa ma’lumotlar byeriladi. Jadval 
tarkibini o’zgartirish yo’Jlari 6.3-rasmda keltirilgan.
Bunday dialogga "Jadval” "Tablista” —»’’O ’zgartirish" "lzmenit” —> "Qayta 
qurish" “Pyerestroit” menyusi orqali chiqiladi. So’ngra tarkibi o’zgartirilishi 
kyerak bo’lgan jadval nomi tanlanadi. “Ma’lumotlar turlarini qo’shish” "Dobavit 
pole", “Ulami o’chirish” "Udalit pole" tugmasi orqali amalga oshiriladi. 
“Ma’lumotlar turlarini izoxlash” "Opisaniepolya" dialogida bajariladi.
"Indeks” maydonida bayroqchalami o’matish zarur (so’rovlar va ob’ektlar 
bilan bog’liq boshqa muolajalami amalga oshirish uchun). 6.3-rasmning yuqori 
qismida jadvalning tarkibi o’zgartirgandan keyingi “Ro’yxat” darchasi 
ko’rsatilgan.
Eslatma. 
Byerilgan 
maydonlarning 
matnlari 
tiplarini 
M aplnfo 
"Ma ’lumotnomasidan" "Vspravochnike" topiladi.
“OK” ni bosgach, "Ro’yxat" va "Karta" darchalari birgalikda yopiladi. 
Bunday vaqtda M aplnfo dasturi jadval tarkibini o’zgartirishga kirishgan bo’ladi. 
Yana ushbu qatlamni tiklash uchun “Qatlamlami boshqarish” "Upravlenie 
sloyami" darchasiga kirib, “Qo’shish” “Dobavit” komandasi orqali ushbu qatlamni 
boshqa qatlamlar qatoriga qo’shish zarur.
Eslatma. "Qatlamni boshqarish" va unga mos "Kartalar" darchalaridagi 
qatlamlar joylashishini "Qatlamli pirog" "Sloyomiy pirog" ko’rinishiga mos
110

---

shaklda tasawur qilish mumkin — eng pastda rastrli qatlam joylashgan (tiniq oq 
rastrlardan tashqari), undan balandda chegaralar, keyin esa gidrograjiya, yo ’liar, 
axoli yashash joylari, yozuvlar (agar ular aloxida qatlamga chiqarilgan bo 'Imasa) 
va x. к mavzuli qatlamlar qo 'yilgan vazifaga binoan joylashgan bo ’lishi kyerak.
Jadvalga axborotlarni kiritishning bir qancha usullari mavjud. Ma’lumotlar 
bazasini tashqi manbalaridan import qilish, avtomatik uslubda axborotlarni kiritish 
(maydonlar, chiziqlar uzunligi va koordinatalarini), bevosita qo’lda yozish bilan 
amalga oshirish xam mumkin, ya’ni avtomatik kiritishni qo’lda bajarish xam 
mumkin. Quyida bu jarayonni ko’rib chiqamiz.
6.4- 
rasm. Kartadagi 
ob’ektga mavzuli axborot 
berish usuli
Ma’lumotlami EXM xotirasiga qo’lda kiritish: a) ma’lumotlami bevosita 
jadval ko’rinishida (ya’ni Exsel dagidek) kiritish uchun "Jadvalni" "Tablistu" —* 
"Ro’yxatlar" "Spiski" darchasini ko’rsatish zarur; b) "Karta" darchasiga o’tib, 
qurollar panelidagi "Axborot" "Informastiya" tugmasini tanlash va kursor strelkasi 
bilan kartadagi axborot kiritilayotgan ob’ektni ko’rsatish kyerak (6.4-rasm).
Avtomatik ravishda jadvalga ma’lumotlami kiritish. Ushbu uslub odatda
kartadagi ko’plab ob’ektlar bo’yicha (uchastkalar yuzasi, yo’llar uzunligi, yerdan
foydalanishda burilish burchaklari kordinatalari va boshqalar) ma’lumotlami EXM
111

---

xotirasiga joylashda, shuningdek qator nostandart savollarga javob berishda, 
masalan, tipik bo’z tuproqlar maydonlari, transformastiyalanuvchi ekinlaming 
um um iy maydoni va boshqalar xaqidagi m a ’lumotlarni kiritish zarur bo’lganda 
qo’llaniladi. Buning uchun so’rovning maxsus uslubi 
(SQL) 
dan foydalaniladi. Bu 
usul bilan ishlash qo’llanmada bayon etilmagan.