G e o a X b o r o t t I z I mi va t e X n o L o g I y a L a r I

3-bob bo’yicha nazorat savollari
1. 
GIS bir-biridan tubda farq qiladigan vektor va rastrii ma’lumotlar 
bilan ishlashi nima degani?
2. 
Rastrii va vektorli formatlami saqlay oladigan keng tarqalgan necha 
turdagi formatlardan foydalanish mumkin?
3. 
GISda ma’ lum vazifani baj aradigan qanday tizimlar mavjud?
4. 
Grafikli tasvirlar bilan ishlovchi kompyutyerlar quwati kanday 
bo’lishi kyerak?
5. 
Diskret tipli kodlovchi moslama nimalardan iborat?
6. 
Digitayzyerlar nima va eng oxirgi modellari qanday aniqlikda 
nuqtaning koordinatalarini aniqlashga imkon byeradi?
7. 
Qo’lda digitallash texnologiyasi syermexnat va opyeratoming ancha 
qo’l mexnatini talab qiladi, lekin u qanday afzalliklarga ega?
8. 
Avtomatik ravishda tasvimi o’qish, ya’ni tasvimi raqamli ko’rinishga 
keltirish qanday vositalar bilan bajariladi?
9. 
Skanyerlar qanday turlarda bo’ladi?
10. 
Mozaikali (matristali) printyer turdagi bosma uskunalar nima va 
qanday ishlaydi?
58

---

11. 
Keng formatli rangli chizmalami nashr qilish uchun qanday 
uskunalardan foydalaniladi?
12. 
Tasvimi qurish prinstipiga qarab qanday plottyerlar farqlanadi?
13. 
Rangli elementlari ko’p va o’ta murakkab bo’lgan karta va 
chizmalami nashr qilishda qanday plottyerlardan foydalaniladi?
14. 
GISning asosiy negizini qaysi malumotlar bazasi (MB) tashkil etadi?
15. 
lyerarxik va tarmoqli modellari nima va ularning kamchiliklari?
16. 
Kartografiyada GISdan foydalanishda, ma’lumotlar bazasining 
relyastion tizimlarida ikki turkum ma’lumotlar saqlanadi, bular nimalar?
17. 
Raqamli kartalar nima?
18. 
Kartografik tasviming kompyutyer displeyi yoki monitorida 
ifodalangan raqamli kartalari nima deyiladi?
19. 
Raqamli karta ob’ektning to’liq raqamli modeliga nimalar kiradi?
20. 
Ma’lumotlami qayta ishlash, taxlil qilish va qidirish tizimi jarayoni 
nimalami o’z ichiga oladi?
21. 
Ma’lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimining qatlamli tashkil 
etilishi prinstipidan qanday savollarga javob olish mumkin?
59

---

4-BOB. G EO G RA FIK AXBOROT 
T I Z I M L A R I N I
TANLASh
4.1. Xorijiy GISlarning qisqacha tavsiflari
Xozirgi 
vaqtda 
jaxonda ko’plab GISlar ishlab chiqilgan, lekin ulaming imkoniyatlari bir 
xilda emas. 
Zamonaviy G ISlam i 
uchta yirik guruxga ajratish mumkin. Birinchi guruxga istalgan 
kartalami 
yaratish imkonini byeruvchi, kuchli rivojlangan, xujjatlashtirilgan va turli xususiyatli 
ma’lumotlarni kompyutyerga kiritish vositalariga ega bo’lgan (degitayzyerlar, skanyerlardan 
tortib to kosmik tasvirlarga ishlov berishgacha), juda katta xajmli axborotlarga ishlov byeruvchi 
va quvvati ancha katta ishchi stanstiyalami, yoki juda katta quvvatli shaxsiy kompyutyerlarga va 
tarmoqli kompyutyer tizimlariga o’matilgan dasturlami keltirish mumkin. Bunday toifali 
GISlarning yorqin vakillari - INTYERGRAPH, PROGIS va ESR1 xisoblanadi. Bu tizimlar 
(G EO M ED IA MGE, Arclnfo va x.k.) univyersal bo’lib, ulardan turli soxalarda samarali 
foydlanish imkoni bor.
Ikkinchi guruxga shaxsiy uy kompyutyerlariga o’matilgan GISlami kiritish mumkin, ular 
yuqorida keltirilgan tizimlarga qaraganda biroz kamroq imkoniyatlarga ega bo’lsada, birinchi 
navbatda ilmiy va amaliy-boshqarish masalalarini echishga mo’ljallangan. Bu tizimlarda 
tasviming sifatiga, ishlanayotgan ma’lumotlar xajmiga, ma’lumotlar muxofazasiga va ulami 
saqlashga qatiy talablar qo’yilmaydi. Bu tizimlar ko’pchilik korxonalarda, tashkilotlarda va 
istalgan kichik ofislarda ishlatilishi mumkin. Bunday tizimlaming asosiy vakillaridan Maplnfo, 
AtlasGIS, ArcView va boshqalami misol keltirsa bo’ladi.
Bu toifali tizimlarda yirik GISlarning (INTYERGRAPH va boshqalar) foydalanuvchiga 
mos keladigan vyersiyasi ishlatiladi. Boshida bu yirik tizimlar quvvatli grafikli stanstiyalar 
uchun yaratilgan, ulami kamroq quvvatli, xotirasi cheklangan va ishlash tezligi past shaxsiy 
kompyutyerlarga o’tkazish nazarda tutilmagan. Shunga qaramasdan bunday dasturlar shaxsiy 
kompyutyerlarga o’matilmoqda. Albatta, dastuming ishlash tezligi sekin, tasvir sifati yaxshi 
emas, boshqa zarur imkoniyatlari xam yo’q. Lekin bu dasturlarda ishonchli bir yutuq bor - u xam 
bo’lsa, ishchi stanstiyalardagidek o’xshash vyersiyalari bilan mos kelishligini ishlab chiqaruvchi 
firmalar tomonidan xar tomonlama qo’llab-quwatlashidir.
Uchinchi guruxga shaxsiy uy va ma’lumotnomali maqsadlarda foydalaniladigan GIS 
tizimlari kiritiladi. Bunday GISlar “yopiq” xususiyatga ega bo’lib, foydalanuvchi tomonidan 
ma’lumotlarga yoki tizimga katta o’zgartirishlar kiritishga yo’l byerilmaydi, yoki kam 
o’zgartirish kiritish imkoniyatini byeriladi. Masalan, ma’lumotlar bazasidagi yozuvlami taxrir 
qilish yoki yangi yozuvlami kiritish mumkin emas. Bu GISlar ancha arzon bo’lib, shaxsiy
kompyutyerlardan juda kam imkoniyatlami talab qiladi.
60

---

Zamonaviy GIS tizimini tadqiqot uchun tanlashda foydalanuvchi tomonidan quyidagilarga 
e’tibor qaratiladi: GISlar yordamida qanday masalalar xal etilishi kyerakligiga, oqibatda qanday 
natija olinishi kutilayotganligiga, ishlanayotgan ma’lumot xajmining kattaligiga, xal etilayotgan 
masalalaming dolzarbligiga, ularni xal etish uchun qanday yondashilib, qanchalik darajada 
sezilarli natijalami olishga.
Xorijiy GIS tizimlarining ayrimlari ustida to’xtalamiz. Xozirgi paytda jaxonda ko’plab 
GISlar mavjud bo’lib, ularning maqsadi turlicha: ayrimlari ma’lum bir soxada ishlashga 
yo’naltirilgan bo’lsa, boshqalari tarmoq tizimida ishlatilishga mo’ljallangan. Quyidagi sharxda 
biz o’rta masshtabli mavzuli kartalarni tuzish uchun etarli darajada mos keladagan GISlami 
ta’riflashga xarakat qildik.
Arclnfo
Xujjatli ma’lumotlari: Ishlab chiquvchi - ESRI, Inc. (AQSh). Birinchi 
vyersiyasining ishga tushirilgan vaqti - 1982 y. Xozirgi vyersiyasi nomyeri -
8.0.2. 2000 yildan boshlab bugungi kungacha kompyutyerlarga 350 000 ta 
dasturlar o’matilgan. So’nggi vyersiyasi ishlaydigan platforma - Windows NT, 
UNIX (Solaris Digital, UNIX AJX va x.k.), etkazib byeruvchi firma - “Data+”.
Tizimxaqida umumiy m a’lumotlar:
Maqsad - to’liq funkstional GIS yaratish.
Qo’llaniladigan soxalari:
-
xususiy mulkchilikni, yer tuzish va ko’chmas mulkni, soliq tizimini 
kartalashtirish va kadastr kartografiyasini olib borish;
- yerlardan foydalanishni rejalashtirish, yerlarning yaroqli ekanligini taxlil 
qilish, mintaqalami rayonlashtirish va kompleks baxolash;
- yuqori sifatli kartografik ishlab chiqarish;
- transportni boshqarish, yuk tashishni rejalashtirish va optimillashtirish, yangi 
transportli yo’nalishlarni tashkil etish;
- demografik va sostiologik tadqiqotlami olib borish, saylov okruglarini GIS 
tizimi bilan ta’minlash;
- transport, sanoat, uy-joy qurilishi to’g’risidagi tadqiqotlarni bajarish;
- tabiiy resurslami baxolash va boshqarish ishlari olib borish;
61

---

- xo’jalik taqsimotini (enyergotarmoqni, quvurlar o’tkazishni, yo’l xo’jaligim) 
boshqarish;
- milistiya, yong’in xavfsizligi, tibbiy va boshqa xizmatlarda kartalashtirish;
- ekologik monitoring va atrof-muxitni baxolash va bashoratlash ishlarini 
bajarish;
- korxonalami joylashtirishni optimiallashtirish, xizmat doirasini taqsimlash;
- mintaqalar va tarmoqlarga mablag’larni rejalashtirish, marketing tadqiqotlar 
va boshqalar.
Tizimdan foydalanish xaqida m a’lumotlar.
Grafikli ma’lumotlaming ichki 
formatlari - ArcINFO, ob’ektli-yo’nalgan ma’lumotlami saqlashning modeli - TIN, 
GRID. Ma’lumotlar bazasini formati - INFO. Ish jarayonida boshqa dasturiy 
maxsulotlar bilan ma’lumotlami almashish, bu ilovalar syervyeri sifatida ArcView, 
ArcExplotyer ishlatiladi.
Intyerfeys ta ’rifi va tizimning ochiqligL
Foydalanish intyerfeysi - Windows 
NT, XR, geografik axborot dasturiga Windows va UNIX (TAD) ga OPEN LOOK 
buyruqlar qatoridan takrorlanadi. Dasturlash ichki tili mavjud. Makroslarda AML, 
VBA tillari ishlatiladi - SOM va ODE (S41 Delphi, VB va x.k.) dasturlashning 
standartli tili. Boshqa dasturlar bilan aloqa qilish imkoniyati - ArcView-mijozli 
ilovalar syervyerlar bilan to’g’ridan-to’g’ri va mijozlar ArcView syervyeri qaror 
vositachiligida RDBMS bilan ma’lumotlar almashishdan iborat. Rus tilidagi 
vyersiyasi bor. Xujjatlari - qog’ozda va elektron shaklda.