G e o a X b o r o t t I z I mi va t e X n o L o g I y a L a r I

3.6. 
M a’lumotlarni qayta ishlash, taxlil qilish va qidirish tizimi.
M a’lumotlarni qatlamli ko’rinishda tashkil etish
Ushbu tizim GIS dasturlarida kompyutyerda geografik ma’lumotlar bilan 
bajariladigan jarayonlami o’z ichiga oladi. Eng muxim amallardan biri - bu 
ma’lumotlami kompyutyer xotirasiga kiritish va maqsadga yerishish uchun 
bajarilishi zarur bo’lgan barcha analitik ishlami olib borish xisoblanadi. Eng 
ananaviy amallar: 1) Xotiradagi ma’lumotlami qidirish; 2) Tadqiq etiladigan 
ob’ektlaming oTchamlarini aniqlash; 3) Ulaming xududiy birligiga taalluqli aniq 
ma’lumotlar ustidan mantiqiy amallar o’tkazish; 4) Statistik xisoblashlami 
bajarish; 5) Foydalanuvchi talablariga mos xoldagi maxsus matematik 
xisoblashlami o’tkazishlardir.
Yuqoridagilardan ma’lumki, GIS real olam xaqidagi ma’lumotlami u yoki bu 
geografik ob’ektlaming qatlamlarida bajarib, mavzuli qatlamlar to’plami shaklida 
saqlaydi. Bu sodda, ammo juda moslashuvchi usul bo’lgani sababli, turli xayotiy 
vazifalami xal etishda o’zining afzalligini namayon etdi (3.19-rasm).
3.19-rasm. 
GISda 
ma’lumotlami 
qatlamli xosil qilish tartibi
56

---

Qatlam bir mavzuga tegishli ob’ektlami, masalan, gidrografiya elementlarini 
tashkil etishi mumkin. An’anaviy kartografiyadan bunga shaffof plyonkalarda 
chizilgan, ustma-ust joylashtirilgan taxminan rangi bilan ajratilgan kartalar 
originali to’g’ri keladi. Ayrim GISIarda ba’zan qatlamda turkumi yoki mavzusi 
jixatidan xar xil, lekin mantiqiy uyushgan yoki tashkillashgan ma’lumotlar 
joylashtirilishi xam mumkin (nuqtalar, chiziqlar, maydonlar). Ayrim xollarda 
qatlamdagi ob’ektlar turkumi va mavzusi jixatidan xar xil bo’lsada, lekin 
qatlamlarida mantiqiy tashkil etilgan yoki uyushgan bir xilli ma’lumotlar 
joylashtiriladi.
Xar bir qatlam bir yoki bir nechta mavzuga tegishli ma’lumotlami, masalan, 
yer resurslari uchun tuproqlar, ularning mexanik tarkibi, yerlardan foydalanish, 
agroekologiya, yerlami baxolash va boshqalami o’z tarkibiga oladi. Shaxar 
kadastrida ko’chalar, axoli yashash joylari, infratizim, yer osti muxandislik 
inshoatlari, yashil zonalar, binolar, yer egalari va ko’chmas mulk ijarachilari 
ma’lumotlari saqlanishi mumkin.
Ma’lumotlaming qatlamlarga bunday bo’linishi tushunarli va odatiy xol 
bo’lib, qog’oz karta uchun umumiy qabul qilingan prinstiplari bilan moslashadi. 
Ma’lumotlami qatlamli uyushishini tashkil etishda qatlamlar fazoda uzilmaydigan 
va xamma yerda qandaydir ma’lumot bor deb tushuniladi.
Ma’lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimi qatlamli tashkil etilish 
prinstipidan xar qanday savollarga javob olish mumkin. Jumladan, yer 
uchastkasining egasi kim? Ob’ektlar bir-biridan qancha uzoqlikda joylashgan? Shu 
yer uchastkasi qayerda joylashgan? Nisbatan murakkabroq taxlillar talab etiladigan 
savollarga xam javob olsa bo’ladi. Yangi uy qurulishi uchun qayerda joy bor? 
Archali o’rmonlarda tuproqlaming asosiy turlari qanday? Yangi yo’l qurulishi 
transport xarakatiga qanday ta’sir etadi? Savollarga javobni ma’lum ob’ektni 
sichqoncha bilan ko’rsatish yoki rivojlangan analitik vositalar yordamida olish 
mumkin. GIS yordamida qidiruv ishlarini olib borib, “nima bo’ladi, agar .... ” kabi 
sstenariyni tashkil etsa bo’ladi.
57

---

Zamonaviy GISlar taxlil uchun juda qo’watli qurollarga ega, ular asosan 
ikkita: yaqinlik taxlili va ustma-ust joylab taxlil qilishdir. Ob’ektlar yaqinligi va 
uzoqligi taxlilini o’tkazish uchun GISda 
“ b u fy e rla s h ” 
jarayonidan foydalaniladi. 
Masalan, “suv xovuzidan 100 m masofada nechta uy joylashgan?”, “Dukondan 1 
km dan uzoq bo’lmagan masofada kancha xaridor yashaydi?”, “Savdo korxonalari 
joylashgan yer uchastkalari uchun ijara xaqi qancha” kabi savollarga javob olish 
mumkin.
Qatlamlami ustma-ust joylashtirib taxlil qilish jarayoni turli mavzuli 
qatlamlarda joylashgan ma’lumotlami bir-biriga qo’shishni o’z ichiga oladi. Ushbu 
muolaja “ovyerley” deb ataladi. Oddiy xolda bu turli qatlamlaming ma’lumotlarini 
jismonan birlashtiradi, jumladan, tuproqlar va nishablikni taqqoslash, yer egasi va 
soliq stavkalarini belgilash va x.k.