G e o a X b o r o t t I z I mi va t e X n o L o g I y a L a r I

1-bob bo’yicha nazorat savollari
1. Xozirgi paytda plan va kartalar necha xil usulda yaratilmoqda?
2. Yer resurslarini kompleks kartaga olish ishlarida qanday texnologik ishlar 
amalga oshiriladi?
3. Fotogrammetrik tizim nimani anglatadi?
4. Ortofotoplan va kartalami raqamlash tizimi nimani anglatadi?
5. Kartografik ma’lumotlarga ishlov berish, ulami saqlash va tasvirlash tizimi 
nimani anglatadi?
6. Xozirgi paytda fototasvirlami kompyutyer xotirasiga kiritish qanday 
amalga oshirilmoqda?
7. Fotogrammetrik jarayonda geodezik ishlar qanday axamiyatga ega?
8. Geodezik koordinatalarni aniqlashda qanday uslublardan foydalaniladi?
9. Fotogrammetrik ishlov berishga qanday jarayonlar kiradi?
10. Masofadan turib 
suratga olish 
va ushbu 
matyeriallar asosida
ortofotoplanlami yaratish texnologiyasi, fotogrammetrik va kartografik dasturli
texnik vositalaming axamiyatini tushuntiring?
12

---

2-BOB. GEOGRAFIK AXBOROT TIZIM LA R I (GIS)
2.1. Asosiy tushunchalar va iboralar
Oxirgi bir necha o ’n yillardan buyon insoniyat axborot suronini boshidan 
kechirmoqda. U yildan-yilga kuchayib, inson faoliyatining ko’plab soxalariga kirib 
bormoqda. Bugungi kunda kartograflar ko’plab manbalardan olinadigan 
axborotlardan foydalanish mobaynida topografik, turli mavzuli geografik kartalar 
va atlaslami tuzish, ayero- va kosmik tasvirlami deshifrovka qilish, dalada 
o ’lchash natijalarini qayta ishlash va kompyutyer tizimlarida m a’lumotlami 
to ’plash bo’yicha boy tajribaga egalar.
M a’lumotlarning ko’plab turlarini vaqt o’tishi bilan tez-tez o ’zgarib turishi, 
oddiy usulda tuziladigan qog’ozli kartadan foydalanishni ancha qiyinlashtirib 
yubormoqda. Bugungi kunda tezkor axborotlami qabul qilish, ulaming 
dolzarbligini ko’rsatish faqatgina avtomatlashtirilgan tizim kafolatlashi mumkin. 
Shu o ’rinda zamonaviy GIS - bu ko’p miqdordagi grafikli va mavzuli ma’lumotlar 
bazasiga ega bo’lgan, baza asosida ish bajarish imkoniyatiga ega bo’lgan modelli 
va xisobli fimkstiyalar bilan birlashgan, fazoviy ma’lumotlarni kartografik shaklga 
aylantirish, turli xulosalar chiqarish va monitoring ishlarini amalga oshiradigan 
avtomatlashgan tizim, deb qaraladi.
Bugungi kunda kompyutyer savodxonligi omma orasida ancha oshgan. GISda 
tuzilgan karta oddiy qog’ozli kartadan yaxshi bezalgani, kompyutyerli shakldaligi, 
qo’lda bajarib bo’lmas darajadagi aniqligi va boshqa bir qator afzalliklari bilan farq 
qiladi. Kartaga istagancha o ’zgartirish kiritish, yangi mazmun va bo’yoq berish, 
diagramma va boshqa ma’lumotlarni kiritish, o ’chirish va x.k. ishlami bajarsa 
bo’ladi. Buning uchun muallifning shaxsan o’zi karta tuzishning kompyutyerli 
texnologiyalari bilan mukammalroq tanishishi va ular asosida karta tuzib ko’rishi 
kyerak.
Karta yaratishning bu texnologiyasi bugungi kunda, birinchidan - sezilarli 
darajada univyersallashgan, ikkinchida - juda tez rivojlanayotgan, inson
13

---

faoliyatining xamma soxalarini qamrab olayotgan jarayondir. Geografik axborot 
tizimlari soxasida asosiy bilimlami byeruvchi rus va chet mamlakatlar xalqlari 
tillaridagi kitoblarda va GISning turli soxalariga oid bo’lgan monografiyalar va 
konfyerenstiya matyeriallari orqali tadqiqotchilar GIS tizimiga xam nazorat va xam 
amaliy yangiliklar kundan-kunga ko’plab kiritmoqdalar.
Xozirgi paytga kelib GISning 20 dan ortiq ta’rifi mavjud bo’lib, ularning xar 
biri o’zicha e’tiborga loyiq. Intyemet va davriy ravishda chop etilayotgan ilmiy 
jum al va adabiyotlarda GISning qo’yidagicha ta ’riflari keltirilgan:
1.