G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

3-jadval
0 6quv binolarining sun’iy yorug6lik bilan eng kam darajada yoritilishi
Binolar, ishchi 
yuzalar
Lyukslarda eng kam yoritilishi
Lyuminestsent 
lampalari bilan
C ho‘g4lanish 
lampalari bilan
I. Sinf xonalari:
a) partalar va stollar
300
150
b) sinfdagi doskalar
300
150
2. Ustaxonalar
300
150
3. O'qituvchilar xonasi-idora
200
100
4. Rekreatsion binolar
150
75
5. Vestibyul, garderob
100
50
6. Koridor
100
50
7. Zinapoya
100
50
8. Yotoqxonalar
75
30
9. Hojatxona
75
30
Yorug'likning normal bo'lishi uchun chiroqlarni xonada gigiyenik 
jihatdan to ‘g‘ri joylashtirish, y a’ni qator-qator qilib, derazali tashqi 
devorlarga parallel joylashtirish muhim. Chiroqlar alohida-alohida (har 
bir q a to ri alo h id a) yoqib o 'c h irila d ig a n b o 'la d i, bu e rta la b k i 
m ashg'ulotlar vaqtida, derazadan naridagi joylarni birinchi navbatda 
yoritishga imkon beradi. Aralash yorug'lik (tabiiy va sun’iy yorug'lik) 
ko'ruv-organlariga yomon ta ’sir qilmaydi.
VIIIBOB.
 ICHKI SEKRETSIYA BEZLARINING YOSHGA XOS
XUSUSIYATLARI
ICHKI SEKRETSIYA BEZLARINING AHAMIYATI
Organizm faoliyati asosan nerv sistemasi orqali boshqarilib qolmasdan, 
bundan tashqari gumoral yo'l bilan ham boshqarilishi qadim zamonlardan 
m a’lum bo'lgan. Organizm hayot faoliyatida hosil bo'lgan kimyoviy 
m oddalar qon tom irlariga va hujayra suyuqligiga tushadi. H ujayra 
suyuqligiga tushgan kimyoviy moddalar organlar faoliyatiga ta ’sir etib, 
ularni o'zaro munosabatlarini ta ’minlaydi. Odam va hayvon organizmi
151
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

k o ‘p sondagi turli xil organlardan tashkil topgan b o ‘lib, ammo bu 
organlar xayron qolarli darajada, bir-biri bilan kelishilgan holda ishlaydi. 
Ana shunday organizm qismlarining ajoyib munosabatda bo4 lib ishlashi 
natijasida organizm bir butun b o 4lib tashqi muhitning o'zgaruvchan 
yashash sharoitiga moslashadi.
O rganizm funksiyalarining doim iy kelishilgan holda ishlashini 
ta ’minlovchi murakkab boshqarish sistemasi, uning ichki hayoti va tashqi 
muhitdagi xulq-atvoriga bog'liqdir.
\ / Evolyutsiya jarayonida, shunday o 4ziga xos organlar sistemasi hosil 
^ * bo ‘ldiki, bu sistema murakkab kimyoviy m oddalar ishlab chiqarishga 
ixtisoslashgan bo4lib, hatto hayot jarayonlarini ham boshqara oladi. Bu 
ichki sekretsiya bezlaridir.
Ichki sekretsiya bezlari yoki endokrin bezlardan ishlanib chiqqan 
suyuqlik qonga quyiladi. Ular gormon ishlab chiqaradi. Ichki sekretsiya 
bezlariga qalqonsimon, qalqonsimon bez atrofidagi bezchalar, ayrisimon 
bez, m e’da osti bezi, buyrak usti bezlari, gipofiz, epifiz va jinsiy bezlar 
kiradi. M e’da osti, jinsiy bezlar aralash bezlar hisoblanadi, chunki ular 
ham gormon, ham sekretsiya ishlab chiqaradi.
Organizmning boshqa organlari singari ichki sekretsiya bezlari ham 
hayvonat olamining evolyutsion taraqqiyoti mahsuli bo'lib, dastavval 
qurtlarda, yumshoq tanlilarda asta-sekin rivojlangan va takomillashgan. 
Umurtqali hayvonlarda, asosan insonlarda esa ichki sekretsiya bezlari 
yuksak darajada taraqqiy etgan.
Ichki sekretsiya haqidagi tushuncha birinchi marta fiziologiyaga Klod 
Bernar tomonidan kiritilgan. Klod Bernar 1855-yilda maxsus tekshiruv 
o'tkazib, jigarning ovqat hazm qilish organlariga o 4t suyuqligi va qonga 
glikogen chiqarishini aniqlagan.
Shunday qilib, organizmda tashqi sekretsiyadan boshqa ichki sekretsiya 
jarayonlari ham borligini isbot etgan va o ‘z sekretlarini organizm ichiga 
chiqarib beradigan bezlarni ichki sekretsiya bezlari deb atagan. Bu so‘z 
grekcha endo - ichki va krino - ajratish, chiqarish so'zlaridan olingan. 
Ichki sekretsiya bezlarining chiqarish yo'llari bo'lmaydi.
Ichki sekretsiya bezlarining funksiyasi vegetativ nerv sistemasining 
faoliyatiga bog4liq bo4lib, bosh miya po4stlog4ining idora qiluvchi, hamda 
nazorat etuvchi roliga bo'ynsunadi.
Endokrin bezlar joylashgan o'rniga ko‘ra 4 ta guruhga bo‘linadi (13- 
rasm):
152
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1. Epifiz va gipofiz bezi;
2. Bo'yin va ko'krak qafas bezlari: qalqonsimon bez, qalqon oldi 
bezi, ayrisimon bez;
3. Qorin bo'shlig'i bezlari: me’da osti bezi va buyrak usti bezi kiradi.
4. Chanoq bezlari: jinsiy bezlar kiradi.
M e’da osti va jinsiy bezlar aralash bezlar deyiladi, chunki ular ham 
gormon, ham sekret ishlab chiqaradi. Ichki sekretsiya bezlaridan ajralib 
chiqadigan suyuqlikka 
gormonlar
deyiladi. Gormonlar faoliyati fanda 
yaxshi o'rganilgan.
Ichki sekretsiya bezlari gormoni qon bilan butun organizmga tarqaladi. 
G o rm o n lar m o d d a la r alm ash in uv in i, y a ’ni o rg a n la r fao liy atin i 
kuchaytiradi yoki susaytiradi. Shuningdek, ular kishining jismoniy, ruhiy 
rivojlanishiga, balog'atga yetishiga va boshqa ko'pgina funksiyalarga 
ta ’sir etadi.
G orm onlar faqat fiziologik jarayonlarga emas, balki morfologik 
jarayonlarga ham ta ’sir etadi. Gormonlarning organlar funksiyasiga ta ’siri 
fizik-kimyoviv sharoitda ta ’sir etishi, yuqori va past haroratga chidamliligi 
bilan ta ’riflanadi. K o'pchilik gormonlar sof holda olingan, b a ’zilari 
organizmdan tashqarida laboratoriyada sintez qilingan.
Gormonlar homila rivojlanishining boshlang'ich davrida organizmning 
shakllanishi uchun t a ’sir eta boshlaydi. G orm onlarning fiziologik 
ahamiyati ichki sekretsiya bezlari bilan bog'liq bo'lgan turli kasalliklarda 
aniq bilinadi. Ba’zi og'ir kasalliklarning kelib chikishi ichki sekretsiya 
bezlari, ya’ni giper yoki gipofunksiyasi faoliyatining buzilishi bilan bog'liq 
bo'ladi. Masalan, addison, miksedema, bazedov kasalliklari va hokazo.
Ichki sekretsiya bezlari faoliyatini va ulardan ishlanib chiqadigan 
gormonlarning ahamiyatini tekshirish uchun xilma-xil usullar qo'llaniladi. 
Masalan, ichki sekretsiya bezlaridan birontasini olib tashlash, ko'chirib 
o'tqazish, klinik usul va boshqalar.