G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Oquvchi va talabalar psixologik
xususiyatlari
Aksariyat ruhshunoslarning fikricha, 6-7 yoshda ko'pchilik bolalar 
o 4zining ijtimoiy «Meni»ni bilib qoladi va bolalarga «o4yin» turmush 
tarzi doirasidan chekkaga chiqish ehtiyojini sezadi, ularda aniq faoliyatga 
jiddiy intilish paydo bo'ladi. Bola m aktabga qatnay boshlashi bilan 
hayo tid a yangi davr boshlanadi. U ning jam iyatdag i o 4rni tubdan 
o 4zgaradi: endi u o 4qib o 4rganishi kerak bo4ladi. Tengdoshlari va kattalar 
bilan munosabati ancha o'zgaradi, oiladagi ishlarda qatnashadi, yurish- 
turishi ham ancha o'zgaradi. O'quvchining ichki dunyosi, ruhiy olami 
biror ishni uddalashiga qarab o'zgarib turadi.
6-7 yashar bolalarning hammasi ham o'qishga ruhiy jihatdan tayyor 
bo'lavermaydi. K o4pchiligi avvaliga ancha qiynaladi va maktab hayotiga 
darrov qo'shilib ketmaydi. O'qishning birinchi yili bola yangi turmush 
sharoitlariga moslashadi, bu turli bolalarda turlicha o 4tadi. Ayrim birinchi 
sinf bolalari tayinli bir vaqtda uyg4onishga, m ashg4ulotlardan qolish 
mumkin emasligiga, darslarda to 4g4ri o'tirish va hamma topshiriqlarni 
o 4z v a q tid a b ajarish k erakligiga o 'rg a n a olm ay qiynaladi. B a’zi
263
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bolalarning ko'pchilik bilan til topishib ketishi qiyin b o 4ladi. O 'quv 
jarayonining o 4ziyoq qiyinchiliklar tug'diradi. Berilgan topshiriqlarni 
uddalay olmaydi, yozish, o 4qish, hisob ishlarini yaxshi bajara olmaydi. 
Qiyinchiliklarni yengish bolaning tajribasiga va shaxsiy xususiyatlariga 
bog4liq bo'ladi.
Ayrim 1, 2-sinf o ‘quvchilarining idroki sust b o 4ladi. U lar yassi 
shakllarga baho berishda k o 4pincha qiynalishadi, harflar, raqam larni 
aksari teskari, «oyog4ini osmondan qilib» yozishadi. 8 yoshgacha bo4lgan 
bolalar suratlarni tez ajrata olmaydilar, 1, 2-sinf o 4quvchilari narsalarning 
um um iy alo m atlarid an k o 4ra b u larn in g ta fo v u tlarin i m uhim deb 
hisoblaydi.
Bolaning darslarni yaxshi o^zlashtirishi barcha ruhiy jarayonlarning 
o ‘z v aqtid a shakllanib, m arom iga yetishini t a ’m inlaydi. Bolaning 
intellektual faoliyatidagi notekis rivojlanish o 4quvchilar orasida noqulay 
vaziyatga tushib qolishiga sabab boiishi mumkin. Bunday bolalarning 
xotirasida, diqqat-e’tiborida sal-pal sezilib turadigan kamchiliklar bo'ladi. 
Bu bolaning tug4ruq paytida shikastlanishi, miyasi chayqalishi, og'ir kasal 
bo4lib, uzoq yotib qolgani oqibati bo‘lishi mumkin.
Intellektual faoliyatining shakllanishida ijtimoiy omillar katta o 4rin 
tutadi. Chunonchi, past m a ’lum otli b o 4lib, ichkiliklca ruju q o 4ygan, 
notinch oilada tarbiya k o 4rgan bolalarning dunyoqarashi qashshoq 
bo4ladi, o 4qishda ham qiynaladilar. Ularda o 4zlashtirish malakalari yaxshi 
shakllanmaganligidan o 4yin bilan k o 4proq m ashg'ul b o 4ladilar. Bola 
o4zini zo4rlab o 4qiydi, o 4qishning tugashini besabrlik bilan kutadi. Bunday 
o 4quvchilar shifokor va pedagogning alohida e’tiboriga muhtoj bo4ladilar.
Quyi sinf o 4quvchisi biror yorqin, chiroyli narsani ko‘rganida darrov 
ta ’sirlanib, hayajonlanadi. Shu yoshda ularda harakat qilishga ehtiyoj 
juda kuchli bo'ladi. Bola harakat qilmasa, mushaklari zo4riqib, diqqat- 
e’tibori susayadi, tez charchab qoladi. Dars paytida bola o 4zini har 
tomonga tashlab, bezovta b o 4laveradi, o'qituvchining gap-so4zlari va 
tanbehlari foyda bermaydi, chunki besaranjomlik bola organizmining 
zo4riqishga javoban ko'rsatadigan fiziologik reaksiyasidir. Xuddi shu 
sababdan bolalar tanaffus paytida yugurib, shovqin-suron ko4tarishadi. 
Fe’l-atvordagi tafovutlar mijoz xususiyatlariga bog'liq bo4lishi mumkin. 
Xolerik bolalar m aktabda ayniqsa qiynaladilar. M aktab boladan kun 
tartibiga q a t’iy rioya qilishni, intizomli bo'lishni talab qiladi. 0 4qish 
jarayonida bolada ijobiy fazilatlar shakllanib boradi.
264
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

7-10 yoshdan boshlab bolaning yurish-turishida bosiqlik va saranjomlik 
paydo bo4ladi, m a’naviy va ahloqiy his-tuyg4ular, o 4rtoqlik, sinf uchun 
javobgarlik, hamdardlik hissi yuzaga keladi. Birinchi sinf o kquvchisi uchun 
o4zining muvaffaqiyatlari hammadan katta ahamiyatga ega bo4lsa, 3-sinf 
o 4quvchisi uchun o'rtoqlarining muvaffaqiyati k o 4proq ahamiyatga ega 
bo'lib qoladi. 1, 2-sinf o 4quvchilarining ahloqqa doir tushunchalari odatda 
o'zlarining shaxsiy tajribasi hamda katta yoshdagi odamlardan ko4rgan- 
eshitganlariga bog4liq bo4ladiki, buning yaxshi tomoni ham, yomon tomoni 
ham bor. 3-sinf o 4quvchisi atrof-muhit, odamlar haqida fikrlay boshlaydilar.
1-sinfda bola o'zining butun yurish-turishida muallimiga taqlid qiladi. 
B olalar jam oasi 2-sinfdan tarkib topa boshlaydi. Endi bolada o 4z 
o 4rtoqlarining k o 4z o 4ngida qilingan tanbehlardan hijolat chekish hissi 
paydo bo4ladi, tengqurlari davrasida obro4siga «putur» yetishidan ko 4ngli 
og4riydi. Bolalar fe’l-atvori, tabiati, dunyoqarashi va hokazolarga ko4ra, 
o'zlari sezmagan holda o 4zaro munosabatlari shakllanib, alohida-alohida 
guruhlarga birlashib boradilar. 1-sinfda bola ko4pincha bir tasodif (birga 
o 4tirish, hamroh bo4lish munosabati bilan do 4st tanlaydigan bo‘lsa, 2, 3- 
sinflarda m anfaat-qiziqishlarning m ushtarakligiga o 4z tengqurining 
m a’naviy fazilatlariga tobora lco4proq ahamiyat bera boslilaydi.
O'smirning yurish-turishi o 4zgaradi va boshqalarga qarab o'zidagi 
kamchiliklarni tuzata boshlaydi. Bolalikdan o ‘smirlik davriga o 4tish bu 
davrdagi rivojlanishning asosini tashkil etadi. Odamning xulq-atvorida 
sifat jihatidan yangi xususiyatlar yuzaga kelib, o 4z-o4zini anglash, kattalar 
ham da o 4rtoq lari bilan m unosabatlarda yigitliklca xos xususiyatlar 
shakllanadi.
Odam atrofidagilar bilan muloqot va munosabatda o 4z kamchiliklari 
va yaxshi xususiyatlarini anglay boradi. Bola o 4z-o4ziga baho berish, 
o 4zini boshqalarga taqqoslash, o 4ziga bir namuna topib, unga o'xshashga 
harakat qiladi va o 4z-o4zini tarbiyalashga urinadi. Chunki maqsadga 
erishish mushkulligini o 4smir faqat tashqi muhitdan (o4qish zarurligi, 
kattalarning talablariga bo4ysunish kerakligi va boshqalardan) ko4rmaydi, 
balki o 4z tabiatidan joy olgan to 4sqinliklardan deb ham biladi.
0 ‘quvchi o 4quv jarayonida ilmiy tushunchalarni o 4zlashtirib borar 
ekan, umuman bilimlarnigina emas, balki bevosita filer yuritishni talab 
qiladigan bilimlarni ham o 4zlashtirib boradi. Shuningdek, o 4smir o 4zi 
bajargan shshlarini diqqat bilan ko4zdan o 4tkazib, tahlil qilib, natijalarga 
baho beradi. Ana shunday fikrlash, y a’ni tafaklcur refleksiv tafakkur
265
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

deb ataladi. O'smirda mushohada doirasi kengayib, diqqatni bir joyga 
to 4 plash hamda taqsimlash ko 4nikmasi pay do bo4ladi.
O'sm ir xotirasi kuchayib, asosiy mazmunni tushunish, eslab qolish 
k o 4nikmasi rivojlanib boradi, shu m unosabat bilan mexanik xotira, 
«yodlab olishga» juda salbiy munosabat paydo bo4ladi.
O'sm irlik davrida axloqqa oid aniq tushunchalar va xatti-harakat 
qoidalari shakllanib boradi, ruhiy rivojlanish nihoyatda murakkab hamda 
m uhim b osqich h iso b la n ad i. A xloq n in g q a ro r to p ish i yoshga, 
rivojlanishning umumiy qonuniyatlariga bog4liq bo4libgina qolmasdan, 
balki ta ’lim-tarbiya hamda boshqa shakllardagi muammolar va aqliy 
riv o jlan ish ja ra y o n id a ijtim oiy m u h it yuzaga k e ltirg a n shaxsiy 
xususiyatlarga ham bog‘liq bo4ladi. O bz-o4zini anglashning eng muhim 
jihatlaridan biri jinsga mansublikni anglashdir. Jinslar o 4rtasidagi ruhiy 
tafovut odam umrining hech bir bosqichida xuddi o'smirlik va yoshlik 
davridagidek kuchli bo4lmaydi. Ishqiy kechinmalar va sevgi-muhabbat 
yuqori sinf o 4quvchilari olam iga m u rak kab m a ’naviy m asalalarn i 
k o 'n d ala n g q o 4yadi. Bunday p aytda ular kattalarn in g k o 4magi va 
m aslahatlariga juda-juda m uhtoj b o 4ladi. Shifokorlar va pedagoglar 
o'quvchilarning ichki dunyosini, ontogenezining turli bosqichlaridagi 
xususiyatlarini, ruhiy rivojlanishda ro 4y berayotgan o 4zgarishlarning 
dastlabki alomatlarini vaqtida payqab, fazilatlarni rivojlantirish evaziga 
nojo4ya harakatlarning paydo bo 4lishiga yo4l qo 4ymasliklari, o 4quvchi 
shaxsiyatining har tom onlam a kam olga yetib borishida k o 4m akdosh 
boiishlari kerak.