G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Nerv jarayonlarining uyg‘unligi. 
M arkaziy nerv sistemasida bir guruh 
n ey ro n lar yoki ayrim nerv m ark a zla ri q o 'z g 'a lg a n d a , ikkinchi nerv 
m arkazlari torm ozlangan holatda bo'ladi. Bir guruh m uskullarning nerv 
m arkazlari qo'zg'alib, shu m uskullarni qisqartirsa, ayni vaqtda ikkinchi 
guruh m u sk ullarining nerv m ark a zla ri to rm o zlan ad i. M asalan, q o 'l 
panjasini m usht qilganda yelka oldining oldingi m uskullari qisqaradi, 
ayni vaqtda yelka oldining orqa tom onidagi m uskullar bo'shashadi, y a’ni 
b u k u v c h i m u s k u lla r n in g n erv m a r k a z la ri q o 'z g 'a li b , y o z u v c h i 
m u sk u lla rn in g nerv m a rk a z la ri to rm o z la n a d i. N erv sistem asid ag i 
q o 'z g 'a lis h va torm ozlan ish jara y o n la rin in g bu xildagi o 'z a ro t a ’siri 
uyg'unlik deyiladi. Chap oyoqni bukkanda o 'n g oyoqning tizza b o'g 'im i 
yoziladi va aksincha.
Dominanta. 
Nerv m arkazlaridagi dom inanta xususiyatini 1923-yilda 
A.A. Uxtom skiy isbotlagan.
Bir b u tu n refleks ap p arati bir xil sharoitda ishlab turganda kuchli 
ta ’sir natijasida impulslarning nerv m arkazlarida vaqtinchalik to'planib, 
ustunlik qilishi dom inanta deyiladi.
56
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O p tim a l k u ch va o p tim a l ritm d a g i q o 'z g 'a lis h im p u lsla ri nerv 
m ark a z la rid a yuqori q o 'z g 'a lis h o 'c h o g 'in i keltirib ch iqaradi. N erv 
m arkazlari gum oral t a ’sir natijasida ham q o 'zg 'aladi. O 'ta q o'zg'alish 
nerv m arkazlarida yetiladi. Shunday qilib, ustunlik qiladigan q o'zg'alish 
o 'ch o g 'i paydo bo'ladi.
D o m in a n ta d a o 't a q o 'z g 'a lg a n n e rv m a rk a z i b o s h q a n e rv
m a r k a z la r id a n u s tu n lik q ila d i. M a s a d a n , a g a r tiz z a re fle k si 
tekshirilayotgan odam da tizza refleksi yaxshi chiqm ayotgan bo'lsa, unga 
o'n g q o 'li panjasini chap qo'li bilan tortish buyuriladi, shu vaqtda tizza 
refleksi yaxshi natija beradi. D om inanta m arkazi nerv sistemasining barcha 
bo'lim lar faoliyatiga ta ’sir etadi. Q o'zg'aluvchanlik qancha kuchli bo'lsa, 
d o m in a n ta m ark azi ham shu n cha tu rg 'u n b o 'la d i, h am d a shu nerv 
m arkaziga kelgan impulslar shunchalik k o 'p to'planadi. Nerv m arkazlari 
faolligi d o im o bir x ild a b o 'lm a y d i, re fie k to r rea k siy an in g u y g 'u n
bo'lishida bir guruh nerv m arkazlariga qaraganda boshqa nerv m arkazlari 
faol bo'ladi. D om inantaning asosiy xususiyati qo'zg'aluvchanlikning nerv 
m arkazlarida yuqori bo'lishi, q o 'z g 'a lish turg'unligi, chetki ta ’sirning 
to'planishi va dom inantaning befarq bo'lishidir. D om inantaning vujudga 
k e lis h id a g i m u h im s h a r tla r d a n b iri n erv h u ja y r a la r in in g o 't a
q o 'z g ‘aluvchanligi hisoblanadi. D om inanta uzoq m uddat saqlanib turishi 
m umkin. Lekin ham m a m arkazlar ham dom inanta holatiga kelavermaydi.
D om inanta bitta nerv m arkazida emas, balki nerv sistemasinig turli 
sohalarida bir vaqtda paydo bo'lishi mumkin. M uskul ishini bajarishdagi 
dom inan ta bunga misol b o 'la oladi. M uskul ishi dom inantasida m iya 
po'stlog'ining turli qism larida, po 'stloq osti qism larida kuchli qo'zg'alish 
vujudga keladi. D om inanta oliy nerv faoliyatiga, odam ning ruhiyatiga 
bog'liq bo 'lad i, albatta.
D om inanta m arkazidan tashqaridagi reflekslarni vujulga keltiruvchi 
boshq a t a ’sirlovchilar d o m in a n ta g a h a la q it berm aydi, aksincha shu 
dom inanta m arkazining qo'zg'aluvchanligini yanada oshiradi, binobarin, 
refleks halqalarida torm ozlanishni kuchaytiradi.
D o m in an ta printsipi faol d iq q atn in g fiziologik asosidir. Shuning 
uchun nerv m arkazlari dom inantasi pedagogika va psixologiyada ju d a 
katta aham iyatga ega. O 'qituvchilar o'quvchilarga ta ’lim-tarbiya berishda 
buni hisobga olishlari kerak.
57
www.ziyouz.com kutubxonasi

---