G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Shartli refleksning kechikishi. 
Shartli t a ’sirlovchi bilan shartsiz 
ta ’sirlovchi orasidagi vaqtni asta-sekin uzaytirib borishi natijasida vujudga 
keltiriladi. Agar shartsiz ta ’sirlovchi kechiktirilib ta ’sir qilinsa, shartli 
refleks avvalgidek ta ’sir berilishi bilanoq emas, balki bir oz kechroq hosil 
bo'ladi. Bu esa bolalar oliy nerv faoliyatining tipiga bog'liq.
Dinamik stereotip. 
S tereo-qaytarilish degan m a ’noni anglatadi. 
Odatdagi hayot sharoitida odam va hayvon organizmiga turli-tum an
74
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ta ’sirlovchi ta ’sir etib turadi. Miya yarim sharlar po'stlog'ining shartli 
reflekslar analitik sintetik faoliyati tufayli organizm shu xildagi murakkab 
ta ’sirlovchilarga moslashadi. Organizmning murakkab shartli refiektor 
faoliyatiga misol qilib kompleks shartli reflekslarni olish mumkin. Bu 
miya yarim sharlari po'stlog'ining yanada m urakkab faoliyati bo'lib, 
shartli refiektor faoliyati yoki dinamik stereotip hisoblanadi.
D inam ik stereotip deb, m a ’lum bir vaqtda shartli reflekslarning 
uzluksiz ravishda tartib bilan kelishi va nerv sistemasida shu ta ’sirga javob 
qaytarilishiga aytiladi. Boshqacha aytganda, u bir neeha yillar davomida 
shartli reflekslarning izchillik bilan kelib, miya po'stlog'ida qo'zg'alish 
va tormozlanish jarayonlari hosil qilishidir. Dinamik stereotip har bir 
odam uchun o'ziga xosdir. Dinamik streotip qiyinchilik bilan shartli 
reflekslarning qaytarilishi natijasida hosil bo'ladi. K o'pgina faoliyatlar 
avtom atlashadi va uzoq vaqt saqlanadi. M asalan yurish, yugurish, 
sakrash, qoshiq bilan ovqatlanish, bir vaqtda uyg'onish, bir vaqtda dars 
tayyorlash va h.k. Bularning hammasi boladagi ko'nikm alar bo'lib uning 
asosida miya po'stlog'idagi dinamik streotipning hosil bo'lishi yotadi. 
Dinamik streotip bola va o'smir xulqining asosini tashkil etadi.
M aktab yoshidagi bolalar bosh miya yarim sharlari p o 'stlo g 'id a 
dinamik stereotip hosil bo'lishining dinamik jarayonlarini tekshirish faqat 
nazariy emas, balki amaliy jihatdan ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, 
d arslarn i fiziologik asoslard a tash k il etish, kun ta rtib in i tuzish, 
ovqatlanish, mehnat va dam olish va hokazolar o'quvchilar hayotida 
dinam ik stereotipni vujudga keltirish yo'li bilan amalga oshiriladi. 
Bolaning bir maktabdan boshqa maktabga borishi, bir sinfdan boshqa 
sinfga o'tishi, o'qituvchi yoki tarbiyachilarning tez-tez o'zgarib turishi 
va b o shq alar natijasid a streotip o'zgarad i. Bu nerv sistem asining 
zararlanishiga olib keladi.
IVBOB.
OLIY NERV FAOLIYATINING YOSH XUSUSIYATLARI
Oliy nerv faoliyati haqida tushuncha. Bosh miya yarim sharlari va 
ularning p o 'stlo g 'i markaziy nerv sistemasining yuqori qismi bo'lib 
hisoblanadi. Odamning xulqi, idroki, fikrlashi, ongi va barcha ruhiy 
hususiyatlari oliy nerv faoliyati bo'lib, u bosh miya yarim sharlari va ular 
po'stlog'ida joylashgan nerv markazlarining normal funksiyasiga bog'liq.
75
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Odamning oliy nerv faoliyati murakkab reflekslar orqali namoyon bo'ladi. 
Bu reflekslar odamning tashqi muhit bilan bog'lanishini, uning har xil 
sh aro itg a m oslashuvini t a ’m inlaydi. O dam ning b arch a ix tiyoriy 
harakatlari, fikrlashi va ruhiy holatlari reflekslar orqali sodir bo'lishini 
m ashhur rus fiziologi I.M .Sechenov 1863-yilda yozgan “Bosh miya 
reflekslari» deb nomlangan kitobida birinchi b o iib ko'rsatdi. Uning 
reflekslar haqidagi fikrini taniqli olim I.P.Pavlov yanada rivojlantirib, 
shartli reflekslar haqidagi talim otni yaratdi. U odam ning oliy nerv 
faoliyati shartli reflekslar orqali namoyon bo'lishini isbotlab berdi.