G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Maxsus guruhlarga salomatligidan 
o 4zgarishlar bo4lgan o 4quvchilar 
kiradi. U larga shaxsiy reja b o 4icha o 4qishdan tash q ari v aq td a 30 
daqiqadan haftasiga 3 marta jismoniy tarbiya mashqlari o 4tkazib turish 
tavsiya etiladi. Bunday guruhlar yoshga qarab ajratilib (1-4 sinflar, 5-9 
sinflar, 10-11 sinflar), 10-15 nafar kishidan iborat bo4ladi.
O 'q u v c h ila r jism o n iy ta rb iy a s ig a e rta la b k i b a d a n ta rb iy a , 
m a k tab d ag i m ash g 4u lo tlarg a q a d a r b a jarilad ig an badan tarb iya, 
jismoniy tarbiya darsi, jismoniy hordiq daqiqalari, sport darsdan tashqari 
vaqtda o 4tkaziladigan ommaviy-jismoniy tadbirlari, jismoniy mehnat, 
chiniqtirish kiradi.
O'quvchilar uyda o 4tkaziladigan ertalabki badan tarbiyadan maqsad 
org an izm n in g u y q u d an b ed o rlik k a va b o 4lg 4usi ishga o 4tish in i 
tezlashtirish, umuman tetiklik baxsh etishdir. Badan tarbiya majmuasi 
har kimning o 4ziga qarab shifokor maslahatiga muvofiq o 4tkaziladi va 
6-10 mashqdan iborat bo4ladi.
Darslar boshlangunga qadar o 4tkaziladigan badan tarbiya ertalabki 
badan tarbiya o 4rnini bosa olmaydi. Jismoniy mashqlar haddan tashqari 
qo4zg‘algan yoki bo'shashib maktabga kelgan o 4quvchilarga tegishlicha 
ta ’sir ko4rsatib, uni tetiklashtiradi. Darslar boshlanguncha o'tkaziladigan 
badan tarbiya 15 daqiqa davom etishiga qaram asdan, markaziy nerv 
sistemasi faoliyatini yaxshilashi, ish qobliyatini oshirib, o4quvchilarning 
o 4quv kuni davomida charchog4ini kamaytirishi aniqlangan.
O 'quvchilar jismoniy tarbiyasining asosiy shakli jismoniy tarbiya 
darsidir. O'quv dasturida jismoniy tarbiya darsiga boshlang4ich sinflarda 
3 soat vaqt ajratiladi. Yuqori sinf o 4quvchilarida o 4quv yilining oxirida 
jismoniy tarbiyadan imtihon olish m o4ljallangan.
M aorif vazirligi nizomida jismoniy tarbiyadan uy vazifalari berish, 
sog'lomlashtirish maqsadida har kuni jismoniy mashqlar bajarib borishga 
odamni o'rgatib, bunga odatlantirish mumkinligi ko4rsatilgan.
D arslarda asta-sekinlik, izchillik va muntazam lik asoslariga amal 
qilinishi va ular kirish, asosiy va yakunlovchi qismlardan iborat bo'lishi 
kerak. Kirish qismi taxminan 5 daqiqaga boradi, undan ancha yengil 
jismoniy og4irlikdagi ish beriladi. Darsning asosiy qismi taxminan 30 
daqiqa vaqtni oladi, bunda jismoniy og'irlik asta-sekin ortib boradi. 
Darsning yakunlovchi qismi (8-10 daqiqa) sekin sur’atda bajariladigan
277
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yengil mashqlar va yurishdan iborat b o 4ladi, bular asab, yurak tomir, 
nafas sistemasiga ta ’sir ko‘rsatadi.
Shifokorlik, pedagogika k uzatuvining asosiy vazifasi jism oniy 
ta rb iy an in g o ‘quvchilar organizm iga qanday t a ’sir qilay o tg an in i 
aniqlashdir. Shifokor o ‘quvchilarni jism oniy tarbiya darsi, seksiya 
m ashg‘ulotlari, musobaqalar vaqtida kuzatar ekan, ularning jismoniy 
tayyorgarligi to ‘g‘risidagina emas, balki xulqi xususiyatlari to 4g4risida 
tasavvurga ega b o ‘ladi va organizm ning qarshiliklarga m oslashish 
xususiyatlarini bilib oladi. Shifokor yillik o 4quv rejasi bilan albatta 
tanishib, o ‘quvchilarning qaysi tibbiyot guruhlariga kirishini belgilaydi.
0 4 k ir kasalliklardan keyin jismoniy tarbiya mashg4ulotlariga qo4yish 
xususida «Ahvoliga k o 'ra jismoniy tayyorgarlikning asosiy guruhiga 
kiradigan bolalar va о4smirlarning jismoniy tarbiyasi ustidan shifokorlik 
nazorati» (1967) qoMlanmasi asosida maktab shifokori ish ko 4radi.
Shifokorlik nazoratining muhim shakli sportda shikastlanishlarning 
old in i ola bilish d ir. S h ik astla n ish n in g asosiy s a b a b la ri-s p o rt 
uskunalarining nosozligi, mashg'ulotlarda intizomning sustligi. sport zali, 
maydonchalarining yaxshi tayyorlanmaganligi hisoblanadi.
D ars davom ida 3-4 d aq iq alik fizk u ltu ra qilish m arkaziy asab 
sistemasining holatini yaxshilab, charchoqni bosadi, o 4quvchilarning ish 
qobiliyatini tiklaydi, partada uzoq o'tirish natijasida chanoq, qorin va 
oyoqlarda qon ditnlanishini b a rta ra f qiladi. Quyi sinflarda bunday 
fizkultura mashqlarini 3-darsda, yuqori sinflarda 4-darsda, shu bilan birga 
o ‘quvchilar charchaganida, darsning ikkinchi yarmida o 4tkazgan m a’qul.
Darslar orasidagi tanaffuslar yaxshilab xordiq chiqarishning bir shakli 
tariqasida gigiyenik jihatdan katta ahamiyatga ega. Tanaffuslar to 4g4ri 
tashkil etilganda ish qobiliyati asliga kelib, aqliy faoliyat natijasida paydo 
b o 4lgan statik zo'riqish yoziladi. Birok, kuchli q o 4zg4alishga sabab 
b o 4ladigan, odam ni charchatib, darslarda diqqatni to 4plashga halal 
beradigan haddan tashqari harakatchan va shovqin-suronli o 4yinlar 
o 4ynamaslik kerak. K atta va kichik tanaffuslami ochiq havoda o 4tkazish 
foydali.
D arslardan tashqari vaqtlarda o'tkaziladigan ommaviy jismoniy 
tarbiya tadbirlari o 4quvchilarning har tomonlama jismoniy rivojlanishi 
uchun im k o n iy a tla rn i k en g ay tira d i, fizio lo g ik fu n k siy alarn in g
tako m illan ish iga iinkon beradi va salom atlikni m ustahkam laydi. 
M ashg'ulotlar to 4g4ri yo4lga q o4yilib, o ‘quvchilarning yoshi. jismoniy
278
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va shaxsiy xususiyatlari hisobga olinganida kasalliklarga chidamlilikni 
oshiradi.
S p o rt 
bilan 
s h u g 'u lla n a d ig a n
o ‘q u v ch ilar 
sp o rt 
bilan 
shug ‘ ullanmay digan o'quvchilarga nisbatan sog‘lom bo'iadi, kasalliklarga 
kam roq ehalinadi, jism onan yaxshi rivojlanadi, darslarni to ‘laroq 
uzlashtiradi.
Bolalar, yoshlar sport maktablarida mashg'ulotlarni sport turiga qarab 
har xil yoshdan boshlashi mumkin. Masalan, sport gimnastikasi bilan 
ugil bolalar-12, kizlar - 11 yoshdan, badiiy gimnastika bilan 10, akrobatika 
bilan - 11, changi, poyga bilan - 12, boks bilan - 14, kurash (erkin va 
klassik kurash bilan) - 13, otish bilan - 14, velosiped sporti bilan (trekda) 
o ‘smirlar - 13, qizlar - 15 yoshidan boshlab shug‘ullanishlari mumkin.
S p o rt m u so b a q a la rin i ta sh k il etish d a «Y osh s p o rtc h ila r 
musobaqalarida og‘irlik me’yorlari» (1963-yil)da ko‘rsatib qo‘yilgan yosh 
asosiy mezon qilib olinadi.