G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

0 ‘quvchi va talabalar psixologik xususiyatlari
Ayrim 1-2-sinf o'quvchilarining idroki sust boiadi. Ular yassi shakllarga 
baho berishda ko'pincha qiynalishadi, harflar, raqamlarni aksari teskari, 
«oyogini osmondan qihb» yozishadi. 8 yoshgacha boigan bolalar suratlarni 
tez ajra ta olm aydilar, 1-2-sinf o 'q u v ch ilari n arsalarn in g umum iy 
alomatlaridan ko'ra bularning tafovutlarini muhim deb hisoblaydi.
Bolaning darslarni yaxshi o'zlashtirishi barcha ruhiy jarayonlarning 
o ‘z vaqtida shakllanib, m arom iga yetishini t a ’m inlaydi. Bolaning 
intellektual faoliyatidagi noteks rivojlanish o'quvchilar orasida noqulay 
vaziyatga tushib qolishiga sabab boiishi mumkin. Bunday bolalarning 
xotirasida, diqqat-e’tiborida sal-pal sezilib turadigan kamchiliklar boiadi. 
Bu bolaning tug'ruq paytida shikastlanishi, miyasi chayqalishi, o g ir kasal 
b o iib , uzoq yotib qolgani oqibati boiishi mumkin.
Intellektual faoliyatining shakllanishida ijtimoiy omillar katta o'rin 
tutadi. Chunonchi, past m a iu m o tli b o iib , ichkilikka ruju qo'ygan, 
notinch oilada tarbiya k o 'rg an bolalarning dunyoqarashi qashshoq 
boiadi, o'qishda ham qiynaladilar. Ularda o'zlashtirish malakalari yaxshi 
shakllanmaganligidan o'yin bilan ko 'proq m ashg'ul b o iad ilar. Bola 
o'zini zo'rlab o'qiydi, o'qishning tugashini besabrlik bilan kutadi. Bunday 
o'quvchilar shifokor va pedagogning alohida e’tiboriga muhtoj boiadilar.
Quyi sinf o'quvchisi biror yorqin, chiroyli narsani ko'rganida darrov 
ta ’sirlanib, hayajonlanadi. Shu yoshda ularda harakat qilishga ehtiyoj
87
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

juda kuchli bo'ladi. Bola harakat qilmasa, mushaklar zo'riqib, diqqat- 
e ’tibori susayadi, tez charchab qoladi. Dars paytida bola o'zini har 
tomonga tashlab, bezovta bo'laveradi, o'qituvchining gap-so'zlari va 
tanbexlari foyda bermaydi, chunki besaranjomlik bola organizmining 
zo'riqishiga javoban ko'rsatiladigan fiziologik reaksiyasidir. Xuddi shu 
sababdan bolalar tanaffus paytida yugurb, shovqin-suron ko'tarishadi. 
F e’l-atvoridagi tafovutlar mijoz xususiyatlariga bog'liq bo'lishi mumkin. 
Xolerik bolalar m aktabda ayniqsa qiynaladilar. M aktab boladan kun 
tartibiga q a t’iy rioya qilishni, intizomli bo'lishni talab qiladi. O 'qish 
jarayonida bolada ijobiy fazilatlar shakllanib boradi.
7-10 yo sh d an b o sh lab b o lan in g y u rish -tu rish id a b o siq lik va 
saranjomlik paydo bo'ladi, m a’naviy va ahloqiy his-tuyg'ular, o'rtoqlik, 
sinf uchun javobgarlik, ham dardlik hissi yuzaga keladi. Birinchi sinf 
o'quvchisi uchun o'zining muvaffaqiyatlari hammadan katta ahamiyatga 
ega bo'lsa, 3-sinf o'quvchisi uchun o'rtoqlarining muvaffaqiyati ko'proq 
aham iyatga ega bo'lib qoladi. 1-2-sinf o'quvchilarining ahloqga doir 
tushunchalari odatda o'zlarining shaxsiy tajribasi hamda katta yoshdagi 
odam lardan ko'rgan-eshitganlariga bog'liq bo'ladiki, buning yaxshi 
tom oni ham, yomon tom oni ham bor. 3-sinf o'quvchisi atrof-m uhit, 
odamlar haqida fikrlay boshlaydilar.
1-sinfda bola o'zining butun yurish-turishida muallimiga taqlid qiladi. 
B olalar jam oasi 2-sinfdan tark ib topa boshlaydi. Endi b o lada o 'z 
o'rtoqlarining ko'z o'ngida qilingan tanbehlardan hijolat chekish hissi 
paydo b o 'lad i, tengqurlari davrasida o b ro 'sig a «putur» yetishidan 
k o 'n g li o g 'riy d i. B o la la r f e ’l-a tv o ri, ta b ia ti, d u n y o q a ra s h i va 
hokazolarga k o 'ra , o 'zla ri sezmagan holda - o 'zaro m u no sabtlari 
shakllanib, alohida-alohida birlashib boradilar. 1-sinfda bola ko'pincha 
bir ta so d if birga o 'tirish , h am roh b o 'lish m u nosab ati bilan d o 's t 
ta n la y d ig a n
b o 'ls a , 
2 -3 -s in fla rd a
m a n f a ’t-q iz iq is h la rn in g
m ushtarakligiga, o 'z tengqurlarining m a ’naviy fazilatlariga to b o ra 
k o'proq ahamiyat bera boshlaydi.
O'smirning yurish-turishi o'zgaradi va boshqalarga qarab o'zidagi 
kamchiliklarni tuzata boshlaydi. Bolalikdan o'smirlik davriga o'tish bu 
davrdagi rivojlanishning asosini tashkil etadi. Odamning xulq-atvorida 
sifat jihatidan yangi xususiyatlar yuzaga kelib, o'z-o'zini anglash, kattalar 
ham da o 'rto q lari bilan m unosabatlarda yigitlikka yoki qizlarga xos 
xususiyatlar shakllanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Odam atrofidagilar bilan muloqot va munosabatda o'z kamchiliklari 
va yaxshi xususiyatlarini anglay boradi. Bola o'z-o'ziga baho berish, 
o'zini boshqalarga taqqoslash, o'ziga bir namuna topib, unga o 4xshashga 
harakat qiladi va o 4z-o4zini tarbiyalashga o4rinadi. Chunki maqsadga 
erishish mushkulligini o 4smir faqat tashqi m uhitdan (o4qish zarurligi, 
kattalarning talablariga bo'ysunish kerakligi va boshqalardan) ko'rmaydi, 
balki o'z tabiatidan joy olgan to'sqinliklardan deb ham biladi.
O'quvchi o'quv jarayonida ilmiy tushunchalarni o 4zlashtirib borar 
ekan, umuman bilimlamigina emas, balki bevosita fikr yuritishni talab 
qiladigan bilimlarni ham o'zlashtirib boradi. Shuningdek, o'sm ir o 4zi 
bajargan ishlarni diqqat bilan ko'zdan o'tkazib, tahlil qilib, natijalarga 
baho beradi. Ana shunday fikrlash, y a ’ni tafakkur refleksiv tafakkur 
deb ataladi. O'smirda mushohada doirasi kengayib, diqqatini bir joyga 
to'plash hamda taqsimlash ko'nikmasi paydo bo'ladi.
O'smir xotirasi kuchayib, asosiy mazmunni tushunish, eslab qolish 
ko'nikm asi rivojlanib boradi, shu m unosabat bilan mexanik xotira, 
«yodlab olishga» juda salbiy munosabat paydo bo'ladi.
O'smirlik davrida axloqga oid aniq tushunchalar va xatti-harakat 
qoidalari shakllanib boradi, ruhiy rivojlanish nihoyatda m urakkab 
ham da muhim bosqich hisoblanadi. Axloqning qaror topishi yoshga, 
rivojlanishning umumiy qonuniyatlariga bog'liq bo'libgina qolmasdan, 
balki ta ’lim-tarbiya hamda boshqa shakllardagi muammolar va aqliy 
riv o jlan ish ja ra y o n id a ijtim oiy m u h it yuzaga k e ltirg a n shaxsiy 
xususiyatlarga ham bog'liq b o'ladi. O 'z-o'zin i anglashning muhim 
jihatlaridan biri jinsga mansublikni anglashdir. Jinslar o'rtasidagi ruhiy 
tafovut odam umrining hech bir bosqichida huddi o'smirlik va yoshlik 
davridek kuchli bo'lmaydi. Ishqiy kechinmalar va sevgi-muhabbat yuqori 
sinf o'quvchilari olamiga murakkab m a’naviy masalalarni ko'ndalang 
qo'yadi. Bunday paytda ular kattalarning ko'm agi va maslahatlariga 
juda-juda muhtoj bo'ladi. Shifokorlar va pedagoglar o'quvchilarning 
ichki dunyosini, ontogenezining turli bosqichlaridagi xususiyatlarini, 
ruhiy riv o jla n ish d a r o ‘y b e ray o tg an o 4z g arish larn in g d a stla b k i 
alomatlarini vaqtida payqab, fazilatlarni rivojlantirish evaziga nojo'ya 
h a rk a tla rn in g pay d o b o 4lish ig a y o 'l q o 4y m a slik la ri, o 'q u v c h i 
shaxsiyatining har tomonlama kamolga yetib borishida ko'm akdosh 
bo'lishlari kerak.
89
www.ziyouz.com kutubxonasi

---