G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Aqliy va jismoniy mehnat vaqtida yurak-tomir sistemasining
funksiyalari
Bolalar ulg4aygan sayin jismoniy ish bajarganda puls soni ortib boradi.
8-9 yashar bolada jismoniy ish vaqtida maksimal puls 184, 14-15 yoshda 
206 bo'ladi. 16-18 yashar o 4smirda jismoniy ish vaqtida maksimal puls 
bir oz siyraklashib 196, qizlarda esa 201 bo‘ladi. Jismoniy ishdan so4ng 8 
yashar bolalarda puls tezroq va 16-18 yashar o 4smirlarda sekinroq bo4lib, 
asli holiga keladi. Bolalar charchaganda o ‘rtacha puls siyraklashadi. 
O 'quvchilar o 4quv yili oxiriga borib, charchab qoladi, shunda yurak 
qisqarishi o rtadi. Bola jism oniy m ashq bilan m untazam ravishda 
shug4ullanib tursa, yuragining massasi va sistolik hamda daqiqalik hajmi 
ancha ortadi. Chang4ida yurganda, velosiped uchganda, futbol o 4ynagaida, 
yengil atletika va boshqalar bilan shug4ullanganda bolalar yuragining
236
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

massasi, sistolik va daqiqalik hajmi ortadi. Yuraking sistolik hajmi muskul 
ishi vaqtida 12 yashar bolalarda 104 sm3, 13 yoshda 112 sm3, 14 yoshda 
116 sm3 boiadi.
Yurak-tomir sistemasiga turli his-hayajon (xursandchilik, g4am, og‘riq, 
qo4rquv va boshqalar) kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi ta ’sir etadi.
Yurak-qon tomir sistemasi gigiyenasi
Kun tartibi yurak-tomir sistemasiga kuchli ta ’sir etadi. Bolaning kun 
tartibi to 4g4ri tashkil etilsa, yurak-tomir sistemasi bekamu ko4st ishlaydi. 
Shuning uchun ham ular bajaradigan jism oniy ish va m ashqlarning 
jadalligi va og4ir-engilligi ularning yoshiga mos bo4lishi kerak, ayniqsa 
salbiy his-hayajon, chekish, spirtli ichim liklar ichish, uzoq m uddat 
harakatsizlik yurak-tomir sistemasi ishini buzadi.
Bolalarning kiyimi, poyabzali qon aylanishni qiyinlashtirmaydigan, 
vena tomirlarda qon dimlanib qolishiga y o i qo 4ymaydigan boiishi kerak. 
Poyabzal tor b o is a , oyoqning qon bilan ta ’minlanishi qiyinlashadi. 
Oyoqda turli qadoq, yara paydo boiadi. Bolalarning sof havoda boiishi, 
jismoniy m ashqlar bilan shug4ullanishi, vaqtida ovqatlanishi yurak- 
tomirlarning normal ishlashida muhim ahamiyatga ega.
XIIIBOB.
NAFAS ORGANLARINING YOSH XUSUSIYATLARI 
YA GIGIYENASI
Odam nafas olganda tashqi muhitdan havo o 4pka hujayralariga undan 
qonga, o 4tib qon orqali barcha hujayralarga yetkazib beriladi. Kislorod 
yordamida ovqat moddalari oksidlanadi. Natijada, yuqori molekulyar 
organik moddalardan m a’lum miqdorda energiya ajralib chiqadi. Agarda 
organizm hujayralariga kislorod yetishmasa hujayralar o ia d i. M odda 
almashinuvi natijasida hosil bo4lgan karbonat angidrid gazi va suv parlari 
o 4pka orqali tashqariga chiqarib yuboriladi.