Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent Axborot Texnologiyalari
Universiteti Kompyuter Injineringi
fakulteti
Mustaqil ish
Bajardi: Jumayev Bekzod
Tekshirdi: Islomova Odila
TOVAR, MAHSULOT, XIZMATLARGA BOʻLGAN TALAB
FUNKSIYASINI QURISH
Iqtisodiy darsliklarda talab funksiyasi haqida koʻp gapiriladi,
lekin uni qanday
olinganligi haqida gapirilmaydi. Shunday boʻlsada uni empirik maʼlumotlar
boʻyicha baholash qiyin emas. Biznesni oltin qoidalaridan biri biror bir mahsulotga
bo‘lgan talab bormi yo‘qligini bilish uchun buni iste’molchini o‘zidan so‘rash
kerak. “Qandaydir tovar, mahsulot yoki xizmat turi uchun qancha mablagʻ bergan
boʻlar ediz?” Aytaylik biror bir fan boʻyicha oʻquv darslik haqida gap ketsin.
Soʻrovnoma oʻtqazilgan isteʼmolchilar maksimal berishlari mumkin boʻlgan
mablagʻ miqdorlari quyidagicha boʻlsin: 40, 25, 30, 50, 35, 20, 50, 32, 15, 40, 20,
40, 45, 30, 50, 25, 35, 20, 35, 40
ming soʻm
.
Olingan soʻrovnoma maʼlumotlari boʻyicha talabni bahoga nisbatan bogʻliqligi
funksiyasini quramiz.
№ ,
i
Baho,
p
i
N
i
Talab,
D(p
i
)
Foyda
Foyda
Foyda
1
2
3
4
5
6
7
1
15
1
20
100
0
-
2
20
3
19
190
95
-
3
25
2
16
240
160
0
4
30
2
14
280
210
70
5
32
1
12
264
204
84
6
35
3
11
275
220
110
7
40
4
8
240
200
120
8
45
1
4
140
120
80
9
50
3
3
120
105
75
Talabni
bahoga
nisbatan
bogʻliqligi – bu 4-ustunni 2-
ustunga
bogʻliqligidir.
Jadvalfagi bogʻliqlikni 9 ta
nuqtasi boʻyicha talab egri
chizigʻini
eng
kichik
kvadratlar usulida yasaymiz.
Aytaylik
bitta
darslikni
ishlab chiqarishdagi sarf-
xarajat 10 ming soʻmni
tashkil qilsin. Hozirgina talab funksiyasi topilgan bozorda ushbu darslikni qanday
y = -0,5261x + 28,959
R² = 0,9859
0
5
10
15
20
25
0
10
20
30
40
50
60
Тalab funksiyasi
bahoda sotish lozim? Buning uchun har bir kitobdan olingan daromadni
t
alab qilingan darsliklar soni
ga koʻpaytiramiz. Natijada har bir darslik uchun
baho 30 ming soʻm qilib belgilanganda
Chiziqli regressiya tenglamasi
ni qurish uchun, noma’lum
0
b
va
1
b
parametrlar topish formulalari quyidagicha:
x
b
y
n
x
b
n
y
b
n
i
i
n
i
*
*
1
1
1
1
0
;
2
2
2
1
)
y
,
cov(
*
*
x
x
x
x
x
y
x
y
b
Juft chiziqli regressiyada determinatsiya
koeffitsiyenti
2
yx
r
- juft chiziqli
korryelyatsiya koeffitsiyenti kvadratiga teng.
2
2
)
(
yx
x
y
r
R
Chiziqli juft korrelyatsiya koeffitsiyenti –
y
va
x
belgilar oʻrtasidagi chiziqli
bogʻliqlik zichligi koʻrsatkichidir.
y
x
y
x
yx
y
x
y
x
y
x
r
*
*
*
*
)
,
cov(
Bu yerda
x
- faktorning oʻrtacha kvadratik chetlanishi,
y
- natijaning oʻrtacha kvadratik chetlanishi.
Maksimal daromadga erishilishi va u 280 ming soʻmni tashkil qilishini koʻramiz.
Bunda 20 ta potensial isteʼmolchidan 14 tasi, yaʼni 70% kitob uchun pul toʻlash
imkoniga ega boʻladi.
Turli xil sarf-xarajatlarda maksimal daromad optimal ishlab chiqarish,
potensial
isteʼmolchilar soni quyidagicha jadvalda keltirilgan.
Sarf-xarajatlar
5
10
15
20
25
30
35
40
Optimal ishlab chiqarish
14
14
11
11
8
8
3
3
Baho
30
30
35
35
40
40
50
50
Shuni taʼkidlash kerakki, ulgurji baho 10 ming soʻmga oshganda, chakana baho
bor yoʻgʻi 5 ming soʻmga oʻzgarishi koʻproq daromad berar ekan.
Jadvaldan koʻrinib turibdiki sarf-xarajatlarning oshib borishi bilan optimal
ishlab
chiqarish kerak boʻlgan darsliklar soni kamayapti va
har bir darslikning bahosi
ortib borayapti. Sarf xarajatning 5 ming soʻmga oʻzgarishi, darslik bahosini
oʻzgarishiga olib kelishi ham, olib kelmasligi ham mumkin. Talab funksiyasini
mikrostrukturasi shunda namoyon boʻladiki – bahono unchalik katta boʻlmagan
miqdorda oʻzgarishi, isteʼmolchilarning juda katta guruhlarini
sotib olishdan voz
kechishiga olib kelishi mumkin, bu esa foydaning kamayishiga olib keladi.
Shuning uchun ham ishlab chiqaruvchi uchun soliqlarning oshirilishi natijasida
tovar narxining oshirilishi, ishlab chiqaruvchi hamma yukni isteʼmolchiga
tashlaydi deyish notoʻgʻri fikr. Ishlab chiqaruvchi ham talabni kamayishi, ishlab
chiqarilgan mahsulot hajmini kamayishi hisobiga zarar koʻradi. Iqtisodiyot
nazariyasiga qonunlariga koʻra soliq oshirilishi oqibatlarini ishlab chiqaruvchi
ham, isteʼmolchilar ham boʻlib olishadi.
Shunday qilib sarf-xarajatlar inflyatsiyasi iqtisodiyotga taʼsiri aynan mana
shunday. Shuni taʻkidlash lozimki bozor tuzilmalari barcha isteʼmolchilarni
qondirish
imkoniyatiga ega emaslar, chunki bu foydali emas. 20 ta soʻrov
oʻtqazilgan isteʼmolchilardan faqat 14 tasi 70% gina minimal sarf-xarajatlar
boʻlgandagina ushbu darslikni sotib olish imkoniyatiga ega boʻlar ekanlar. Agar
jamiyat barcha fuqarolarni biror narsa bilan taʼminlashni xoxlasa, u holda uni
tekinga tarqatish lozim, masalan maktablarda oʻquv
darsliklari tekin
tarqatilganidek.
