Frazeologik birliklarda bir iboraga bir necha variantni birlashtirish ularning : a turli-tuman o zgartirishlar sababli biri ikkinchisidan o sib chiqqan bo lishi,barchasi 11 bir manbaga birlashuvi

Frazeologik birliklarda bir iboraga bir necha variantni birlashtirish ularning :a)turli-tuman o zgartirishlar sababli biri ikkinchisidan o sib chiqqan bo lishi,barchasi 11 bir manbaga birlashuvi ; b) asosida ayni bir obraz yotishi,(bu obrazning variantlariga ko ra so nish so nmasligidan, qay darajada o qilishidan qat iy nazar ) ; c) ayni bir lug aviy ma noni anglatishi ( o zoro ma no qirrasida nutqiy,stilistik belgisida farq qilish-qilmasligidan qat iy nazar) ;d)o zoro o sib chiqqan variantlar tarkibida umumiy so z komponentning bo lishi asosga olinadi. Variantlanish tufayli bir ibora boshqa bir iboraga aylanmaydi,bir iboraga xos obraz birligi,lug aviy ma no birligi saqlanadi.variantlanish iboraga xos yaxlitliknig o zi doirasida,shu yaxlitlik yo l qo ygan darajada voqe bo ladi.aks holda yo ibora yo qqa chiqadi,yoki boshqa bir ibora barpo qilinadi. Frazeologik variantlarda leksik variantlar va grammatik variantlar farqlanadi. Ibora tarkibida mustaqil turkum so zi bilan ifodalagan komponentni o zgartirib hosil qilingan variantga leksik variant deyiladi.bunda so z komponent :1) almashtiriladi, 2)qo shiladi, 3)tashlanadi. Bulardan eng murakkabi leksik almashtirish asosidagi variantlanish. Leksik almashtirishda bu so zlar o zoro : a)sinonim bo ladi :se mettre d accord (avec qn sur qch bir fikrga kelmoq (kim bilandir nima haqidadir) ; se mettre d avie bir fikrda bo lmoq (kim bilandir nima haqidadir ) ;avoir envie de faire qch nimadir qilishdan zerikmoq (nimadir qilishdan charchamoq(nima qilishdan).sinonimlar almashganda variantlar asosan nutqiy, stilistik belgida farqlanadi, shunga ko ra stilistik variantlar yuzaga keladi.yaqin ma noli so zlar almashganda esa ma no variantlari tug iladi. Leksik variantlarning ma lum bir qismi ibora tarkibidagi so z komponentni tashlash bilan hosil bo ladi: il est entendu (avec qn) que kelishib oldilar (kim bilandir nimanidir haqida) ;se mettre d accord (avec qn sur qch) bir to xtamga kelmoq (kim bilandir nimadir haqida ). 11 Балли Ш. Французская стилистика. М.,

23 Leksik variantlarning eng oz uchraydigan turi so z komponent qo shish bilan paydo bo ladi:aller par ce chemain aller-aller aller par ce chemain shu yo ldan bormoq-shu yo ldan boravermoq,boravermoq. Polisemantik iboralarda leksik variantlanish imkoniyati har bir frazeologik ma no bo yicha o rganilishi, ta kidlanishi kerak :bir frazeologik ma noda bor variantlanish boshqa frazeologik ma noda bo lmasligi mumkin.ibora tarkibini grammatik o zgarish bilan hosil bo ladigan variantga grammatik variant deyiladi.iboraning tashqi grammatik qurilishiga (iborani kontekistga singdirish bilan) bog liq grammatik o zgarishlar variantlanish deb qaralmaydi. Jumladan, kontekstga singdirish munosabati bilan ot iboraning sonda,kelishikda o zgarishi, fe l iboraning tuslovchi,egalik olib o zgarishi, mayl, zamon yasovchilarini olib o zgarishi variantlanish deb emas, balki paradigmatik formalarga kirish deb qaraladi. Frazeologik birlik yuqoridagi tip paradigmatik formalarida, biror chegaralanishga ega bo lsa, shundagina grammatik variantlanish haqida gapirish o rinli.masalan, fe l iboraning bo lishli yoki bo lishsiz aspektda kelishi (n a-tu pas peur faire quelque chose tu as peur faire quelque chose (biror narsani qilishdan qo rqma-biror narsani qilishdan qo rq) umumiy holat bo lib,grammatik variantlanish deb qaralmaydi.shu bilan bir vaqtda, faqat bir aspekda ishlatiladigan, mavjud bo ladigan iboralar ham bor 12. Tom ma nodagi grammatik variantlar iboraning ichki grammatik qurilishida (iboraning konteks bilan aloqador bo lmagan qismlarida) sodir bo ladigan o zgarishlar natijasida yuzaga keladi.jumladan,fe l iboralarda nisbat (daraja) yasalishi va shu bilan bog liq holda yuz beradigan grammatik o zgarishlar shunday variantlanishning turlaridan biridir. Masalan,adab(i)ni bermoq fe l iborasi tarkibidagi fe l so z komponent aniq darajada,tushum kelishigidagi ot so z komponent bilan to ldiruvchili birikma hosil etib turadi. Xuddi shu ibora adab(i) berildi shaklida ham ishlatiladi. Darajaning o zgarishi iboraning ichki sintaktik 12 Abduazizov A.A. O zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi. Toshkent, O qituvchi, bet. 23

24 qurilishini keskin o zgartirib yuboradi :birikmaga teng holat gapga teng holatga o tadi va shunga bog liq boshqa qator grammatik semantik o zgarishlar yuz beradi. Grammatik variantlanish ham, xuddi leksik variantlanishda bo lganidek, asosan ibora tarkibidagi biror grammatik qismni almashtirish,tanlash yoki unga qo shish bilan voqe bo ladi.grammatik variantlanishda o ziga xos hodisa so z komponentlarning joylanish tartibi asosida yuzaga keladigan variantlanish ham bor :1) almashtirish asosida paydo bo ladigan variantlanish : donner sa demissiondonner la demission-ishdan bo shash uchun ariza bermoq, (bu yerda,birinchi gapda birlik son,jenskiy rod birlikdagi egalik olmoshi «sa»o rniga ikkinchi gapda jenskiy rod birlikdagi aniq artikl almashgan) ; débuter dans un journal débuter dans ce journal (birinchi marta maqolasi bilan gazetada chiqmoq-o z maqolasi bilan bu gazetada chiqmoq). Birinchi gapdagi noaniq artikl «un» o rniga ikkinchi gapda «ce»ko rsatish sifati almashtirilgan va noaniqlik aniqlikka aylantirilgan.2)qo shish asosida paydo bo ladigan variantlanish : rendre un service à qn rendre un des services à qn-(kimgadir xizmat ko rsatmoq kimgadir qaysi bir xizmatlarning birini ko rsatmoq. Ikkinchi gapda ko plik noaniq artikl «des»qo shilgan va ma no o zgarishi ro y bergan ;rendre un service se rendre un service (xizmat ko rsatmoq o z-o ziga xizmat ko rsatmoq. Bu yerda o timli fe l,o timsiz fe lga aylangan). 3) tashlash asosida paydo bo ladigan variantlanishga misol : à ma grande surprise à grande surprise («ma» egalik sifati tushirilgan ) ; se faire prier faire prier (o timli fe l o timsiz olmoshli fe lga aylangan). 4) tartib o zgartirish asosida paydo bo ladigan variantlanish :prendre la parole la parol pris. 24