Foyda [korxona], pul daromadlaridan sarflangan barcha [xarajat]lar chiqarib

---

Foyda

Foyda - [korxona], pul daromadlaridan

sarflangan barcha [xarajat]lar chiqarib

tashlangandan keyin qolgan qismiga

aytiladi. Korxonalarda tovar va

xizmatlarni sotishdan olingan mablagʻlar

ularning pul tushumlari yoki pul

daromadlari deyiladi.

Foyda — tovarlar va xizmatlarni

sotishdan olingan daromadning bu

tovarlarni ishlab chiqarish va sotish

xarajatlaridan ortiq qismi. Korxonalar va

---

tadbirkorlar xoʻjalik faoliyati moliyaviy

natijalarining asosiy koʻrsatkichlaridan

biri. F. pulda ifodalanadi. F. bozor

daromadi boʻlib, uning qonunqoidalariga

binoan vujudga keladi, taqsimlanadi va

ishlatiladi. F. kapital, ishlab chiqarish

omili sifatida tovar va xizmatlar narxi

tarkibiga kiradi, ular sotilgach, pul

shaklida kapital sohibi ixtiyoriga keladi. F.

topish tadbirkorlikning asl maqsadi

hisoblanadi, unga intilish bozor

iktisodiyotining rivojlanishini taʼminlaydi.

Amaliyotda F. (F) daromad (D) bilan

xarajatlarning (W) ayirmasi sifatida

qaraladi (F=D—W). F. 3 omilga bogʻliq: a)

bozorbop tovar va xizmatlarini yarat i sh ,

natijada ularni sotishdan kelgan pul

---

tushumi koʻpayadi, buning tarkibidagi F.

ham ortadi; b)daromadlar — tushumlar

miqdori (D). Tushumlar sotilgan tovarlar

va xizmatlar miqdoriga (Q) va ulardan har

birining narxi (R)ga bogʻliq (D=QP);

v)xarajatlar miqdori. Bozorda narxlar

oʻzgarmay krlgan takdirda xarajatlarning

pasayishi F.ni koʻpaytiradi, ularning

ortishi esa uni qisqartiradi. Xarajatlar

dinamikasi mehnat unumdorligiga

bogʻliq. Meqnat unumdorligining ortishi

xarajatlarni kamaytirish orqali F.ni

koʻpaytiradi. Shu sababli F.ni koʻp olish

sharti — mehnat unumdorligini muttasil

oshirib borish hisoblanadi. Xarajatlar

pasaygan sharoitda F.ning daromaddagi

hissasi ortadi, aksi yuz berganda bu

---

hissa qisqaradi. Bordiyu, tovarlarga talab

hozir boʻlib, ularning bozor narxi oshsa,

oʻzoʻzidan va xarajatlardan kati nazar, F.

ortadi. Narxning foydaga taʼsiri shundan

guvohlik beradiki, bozorgir tovarlarni

chiqarmay turib yaxshi F. koʻrish mumkin

emas. Har qanday firma F.ni eng koʻp

olishga, yaʼni uni maksimumlashtirishga

intiladi, F. miqdoriga taʼsir etuvchi

omillarni ishga soladi.

F.ning oʻz oʻlchami bor. Bu uning normasi

va massasidir. F. normasi (Gʻ") nisbiy

koʻrsatkich boʻlib, kapital qanday

ishlatilib, qanday F. koʻrilganini bildiradi

va u orqali F. (F) kapitalning (K) ning

qanday qismiga tengligi aniqlanadi.

---

F. koʻrilgan. F. normasi kapitalining

naqadar samarali ishlatilishini bildiradi. F.

koʻrish tadbirkorlikning maqsadi

boʻlganidan har doim F. normasini

oshirishga intilish saklanib qoladi.

F. massasi — bu foydaning mutlaq

miqdoridir. F. massasi qanchalik koʻp

boʻlsa, F. shunchalik maksimumlashgan

hisoblanadi. Agar F. normasi goqori

boʻlsa, oz kapital bilan ham koʻp F. olish

mumkin, bordiyu F. normasi past boʻlsa,

kapitalni koʻpaytirib F.ni koʻpaytirish

mumkin. F. maksimumlashtirish uchun

ham F. normasi, ham kapital summasi

katta boʻlishi zarur. F. normasini

pasayishi hisobidan F. massasi

---

qisqargan chogʻda, bu yoʻqotishni

bartaraf etish uchun investitsiyapar

hisobidan kapital koʻpaytiriladi. Olingan

F.ning bir qismi investitsiyaga aylanadi,

bu bilan u kapitallashadi. Amortizatsiya

va kredit hisobidan ham pul

investitsiyalanganda kapital koʻpayadi.

Natijada F. normasi pasaygan chogʻda

ham olinadigan F. miqdori qisqarmaydi.

Agar F. normasi pasayishiga nisbatan

kapital tezroq koʻpaysa F. massasining

ortishi yuz beradi.

Qayerda hosil boʻlishiga qarab sanoat,

tijorat, bank, servis, agrobiznes va

boshqa F. turlari mavjud. Qanday usul

bilan hosil boʻlishiga qarab oddiy va

---

ustama F.ga boʻlinadi. Oddiy F. erkin —

mukammal raqobat sharoitida koʻpchilik

tadbirkorlar oladigan F.dir. Us t am a F.ni

firmaning monopol mavqei, yaʼni tovarlar

taklifining tanho yoki ozchilik firmalar

qoʻlida toʻplanishi yuzaga keltiradi.

Monopol mavqe bozordagi hukmronlikni,

yaʼni narxlarga taʼsir etish imkoniyatini

beradi. Monopol firma narxlarni oshirish

hisobidan ustama F. oladi. F. nima

hisobidan yaratilishiga qarab normal,

iqtisodiy va omad F.dan iborat boʻladi.

Normal F.ni tadbirkorlik qobiliyati

yaratadi. Bu ishbilarmonlik uchun

mukofot tarzida eng kam deganda

malakali ishchi yoki mutaxassisning ish

haqiga teng boʻlishi kerak, aks holda

---

tadbirkorlik bilan mashgʻul boʻlish oʻrniga

yollanib ishlash maʼqul boʻladi. Bundam

F. xarajatlar tarkibiga kiradi, chunki

tovarlar xarajatlarga teng narx bilan

sotilganda ham tadbirkor daromad

topadi va biznesni tashlab ketmaydi.

Biznesni boshqarish kapital sohibidan

menejerlarga oʻtgan taqdirda normal F.

ularga mukofot shaklida tegadi. Iqtisodiy

F. xarajatlar bilan daromad oʻrtasidagi

farkdan iborat, uni kapital yaratgani

sababli bu F. kapital egasiga tegadi.

Omad F.si — bu F.ni bozor

konyuʼyunkturasidagi juzʼiy oʻzgarishlar

yuzaga keltiradi. Bozorda talab

vaqtinchalik oshib, narxlar koʻtarilganda

omad F.si hosil boʻladi. Iqtisodiyotda

---

tavakkalchilik F.si ham bor. Bu

tavakkaliga ish qilgani uchun biznes

egalariga tegadigan mukofot

hisoblanadi.

F. ishlatilishidan oldin taqsimlanadi,

undan soliklar toʻlanadi. Kapital qarzga

olinganda F.ning bir qismi foiz qarzlarini

toʻlashga ajratiladi. F.ning firmada qolgan

qismidan ishchi va xizmatchilarga

mukofot beriladi, agar firma aksiyadorlik

jamiyati boʻlsa, F.dan dividend toʻlanadi,

xayrehson ishlariga pul ajratiladi. Barcha

chegirilishdan soʻng qolgan foyda

taqsimlanmagan yoki tutib qolingan F.

hisoblanadi. Taqsimlanmagan foyda

qanchalik koʻp boʻlsa, firmaning oʻz

---

mablagʻi hisobidan investitsiyalash

imkoni shunchalik katta boʻladi.

Firmaning oʻzida qolgan foyda

investitsiya orqali kapitallashadi, yaʼni

asosiy va aylanma kapitalga kelib

qoʻshiladi. Bu firmalarning iqtisodiy

salohiyatini oshiradi.

F. bozor mexanizmidagi muhim iktisodiy

vosita hisoblanadi. F.ga intilish

resurslarni kerakli sohalar oʻrtasida

taqsimlanishiga olib keladi. Kapital talab

qisqargani uchun narx pasayib F. kam

olinadigan soxalardan chiqib talab

oshgan serfoyda sohalarga doimo

koʻchib turadi. Bu bilan kerakli tovarlar va

xizmatlar yaratiladi, iktisodiyot oʻsadi.

---

F.ning koʻp boʻlishi mamlakat iqtisodiy

salohiyatini va farovoshshgini oshirishga

xizmat qiladi.

Ahmadjon Oʻlmasov.

Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda

deb ham yuritiladi.

Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan

oʻtadi:

birinchi bosqichda foyda ishlab

chiqarish jarayonida yangi qiymatning

yaratilish chogʻida vujudga keladi.

Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi

qoʻshimcha qiymat foydaning asosiy

---

manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq

foyda shaklida namoyon boʻlmaydi;

ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish

jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni

sotilgandan soʻng olingan pul

daromadi bilan xarajatlarning farqi

koʻrinishida toʻliq namoyon boʻladi.

Demak, tovar va 

xizmatlar

 sotilganda

ularning umumiy qiymati pul

daromadlariga, undagi qoʻshimcha

qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan

koʻrinib turibdiki, foydaning haqiqiy

manbai qoʻshimcha mahsulot yoki

qoʻshimcha qiymatdir. Odatda ishlab

chiqarish sohasidagi yirik korxonalar

tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib,

---

ularni savdo vositachilariga ulgurji

narxlarda sotadilar. Shunga koʻra, ular

tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan

yuqori boʻlgan taqdirda foyda oladilar.