Fotoenergetikada nanostrukturali yarimo‘tkazgich materiallar II xalqaro ilmiy anjumani

Fotoenergetikada nanostrukturali yarimo‘tkazgich materiallar

II xalqaro ilmiy anjumani 
 
19-20 noyabr 2021 yil 
369 
Diffuziya va dreyf oqimlar o'rtasida dinamik muvozanat o’rnatiladi va 
zaryadlarning oqishi to’xtatiladi[2-3]. 
1-rasm. Deformasiyani o’lchash sxemasi 
Deformatsiyaning o’lchash sxemasi 1-rasmda keltirilgan. Datchik - bu 
resistor bo’lib, uning o'tkazgichi yopishtirilgan, yoki boshqa tarzda kuch bilan 
deformatsiyalanadigan taglikka o’rnatiladi. Taglik bilan birgalikda unga qattiq 
bog'langan 
qarshilik 
o'tkazgich 
deformatsiyalanadi. 
O'tkazuvchi 
qatlam 
deformatsiyalanganda uning uzunligi va kesimi o'zgaradi [3-4]. Shunga ko'ra, 
uning qarshiligi ham o'zgaradi. Qarshilikni o'lchash bosim o'lchagichining 
kuchlanishini taglikka qo'llaniladigan bosim bilan aniqlash mumkin. 
Yarimo'tkazgichli 
o’zgargichlarda 
shunga 
o'xshash 
effekt 
deformatsiyalanadigan metall qarshilikning o'zgarishi kuchlanish o'lchagichlarida 
ishlatiladi (2 -rasm). Bu effekt tenzorezistiv effect deb ataladi.
2-rasm. Metall kuchlanish o’lchagich 
Tenzodatchikning tenzosezgirlik koeffisienti G quyidagi ifoda bilan 
aniqlanadi: 
bu erda v - Puasson koeffisienti; ρ – solishtirma qarshilik va e
L
– bo’ylamaa 
deformatsiya.
Birlik deformasiya bilan qarshilikning nisbiy o'zgarishi nisbati Δρ / ρeL 
tenzoqarshilik deyiladi. 

---

Fotoenergetikada nanostrukturali yarimo‘tkazgich materiallar

II xalqaro ilmiy anjumani 
 
19-20 noyabr 2021 yil 
370 
Metalllar uchun tenzoeffekt taxminan 0,3 ga teng, va Puasson 
koeffisientining odatda qiymati 0,5 bo'lsa, tensosezgirlikning oshishi taxminan 2 
ga teng bo’ladi. Ammo kremniyda tenzoeffekt ko'rsatishi 100 dan ortiq bo'lishi 
mumkin. Kuchlanish ta'sirini hisobga oladigan had sezuvchanlikni aniqlash 
ifodasida dominant bo'ladi. Yarimo'tkazgichli tenzodatchiklar yordamida 
tenzosezgirlikning qiymatini 150 gacha oshirish mumkin. 
Yarimo'tkazgichli tenzodatchiklarning quyidagi afzalliklari bor: 

zarur bo'lgan sezuvchi elementlarni sozlash oson; 

ko'prik sxemasida sezgir o'lchov elementlarini rostlash oson; 

kichik o’lchamga keltirish muammolari oddiy hal qilinadi; 

kremniy texnologiyasi asosida ommaviy ishlab chiqarishni tashkil qilishimiz 
mumkin; 
Shuni ta'kidlash kerakki, har xil kristallografik yo'nalishlar turlicha tenzoeffekt 
kattaligiga ega bo’ladi. 
Yarimo'tkazgichli piezorezistiv qurilmalarning eng katta kamchiligi - 
ularning sezilarli harorat sezuvchanligidir. Tenzoeffektga harorat katta ta'sir qiladi. 
Bu qaramlik legirlash darajasining oshishi bilan kamayadi. lekin bunda 
tenzoqarshilikning o'zi ham zaiflashadi. Shuni ham unutmaslik kerakki, 
yarimo'tkazgichli materiallar qarshilikning katta harorat koeffitsienti bilan ajralib 
turadi, shuning uchun ularda qarshilikning fluktuasiyasi kuzatiladi. Ikkala ta'sirni 
ham kompensator sxemalarda, jumladan, ko’prik sxemalari yordamida kamaytirish 
mumkin.
Tenzorezistiv o'lchagich datchigi odatda maxsus elastik konstruksiyaga ega 
bo’lib, unga tenzodatchik va boshqa yordamchi qurilmalar o'rnatilgan bo’ladi. 
Tenzodatchik o'lchagichining odatiy ulanish sxemasi 3 -rasmda ko'rsatilgan. 
Kalibrlashdan so'ng, tenzodatchik o'lchagichining qarshiligini o'zgartirib, mumkin 
qo'llaniladigan kuchga mutanosib bo'lgan deformatsiya darajasini hisoblash 
mumkin bo’ladi. 
3- rasm. Tenzodatchikning ulanish sxemasi 

---