Fosfor. Fosforli o’G’itlar

FOSFIT ANGIDRID: P₂O₃ – oq kristall modda d=2,13; t_s=23,8ºC; t_qay=173ºC . P₂O₃-zaharli. P₂O₃ – uchuvchan modda. Uning molyar massasi P₄O₆ to’g’ri keladi. 200ºC yuqorida termik parchalanadi: 4P₄O₆ = P₄ + 6P₂O₄; 3H₂O + P₂O₃ = 2H₃PO₃
P₂O₃ – qaytaruvchi modda. U O₂, S, Cl₂, MnO₂, PbO₂, Na₂O₂ va boshqa oksidlovchilar bilan oson oksidlanadi.
P₄O₆ + 2O₂ = 2P₂O₅
Fosfat kislota H₃PO₃ suvda yaxshi eriydigan kristall modda d=1,65; t_s=73,6ºC unga 2ta tautomer formula mos keladi.
H₂HPO₃ = 2H⁺ + HPO₃^2-
Uni 2 xil tuzlari bor:
1 tasi almashgan – NaHHPO₃
2 tasi almashgan – Na₂HPO₃.
Ular fosfitlar deyiladi.
Fosfit kislota ham qaytaruvchi, ham oksidlovchi. Kuchli oksidlovchilar O₂, galogenlar, + metalning ionlari, nodir metal ionlari fosfit kislotani ortofosfat kislotasigacha oksidlaydi:
H₂HPO₃ + 2AgNO₃ + H₂O = H₃PO₄ + 2Ag + 2HNO₃
Kuchli qaytaruvchilar, ishqoriy, ishqoriy yer metallari ta'sirida, fosfit kislota fosfingacha qaytariladi:
H₂HPO₃ + 3Zn + 3H₂SO₄ = 3ZnSO₄ + PH₃ + 3H₂O
Fosfor ishlatiladigan soha gugurt ishlab chiqarish sohasi. Birinchi gugurt 1805 yilda paydo bo’lgan.
O’G’IT ISHLAB CHIQARISh: Fosfat kislota tuzlari qishloq xo’jaligi uchun katta ahamiyatga ega. Fosfor oqsil moddalarning tarkibiga kiradi. O’simliklar fosforni tuproqdan, fosfat kislota tuzi holida oladi. Lekin uning miqdori tuproqda kam bo’ladi. Yerning hosildorligini oshirish uchun fosforli o’gitlar solinadi.
Tabiiy fosforitlar va apatitlar kam eriydigan Ca₃(PO₄)₂ holida bo’ladi. Shuning uchun fosforitlar eruvchan nordon tuzlarga o’tkaziladi.
Superfosfat olish uchun maydalangan fosforit H₂SO₄ aralashtiriladi:
Ca₃(PO₄)₂ + 2H₂SO₄ = 2CaSO₄ + Ca(H₂PO₄)₂
bunda gips va kalsiy digidrofosfat hosil bo’lib u yaxshi eriydi. Hosil bo’lgan tuz oddiy superfosfat deyiladi.
4H₄PO₄ + Ca₃(PO₄)₂ = 3Ca(H₂PO₄)₂ qo’sh superfosfat
H₃PO₄ + Ca(OH)₂ = CaHPO₄ + 2H₂O
Ko’p miqdorda ammoniy fosfat ishlatiladi (NH₄)₃PO₄.
Turli xil o’g’itlar Samarqand superfosfat zavodida ishlab chiqariladi.
FOSFOR VA UNING BIRIKMALARINING TIBBIYOTDAGI AHAMIYATI.
Fosfor organik birikmalar juda muhim biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etadi. Fosforsiz miya to’qimalarida moddalar almashinuvi sodir bo’lmas edi. Miyadagi fosforilaza fermenti polisaxaridlarning gidrolizlanish jarayoni va sintezini boshqarib turadi. Uglevodlarning miya to’qimalarida oksidlanishida fosforopiridinnukleotidlar neorganik fosfatlar juda muhim o’rin tutishi aniqlangan.
RNK va DNK mononukleotidlari o’zaro fosfat kislota qoldiqlari bilan bog’langanligini esga olsak, bu fosfor birikmalarini ahamiyatini yana bir bor namoyish etadi.
Natriy digidrofosfat tibbiyotda oshqozonning kislotaliligi ortib ketganda ishlatiladi. U URODAN preporatining tarkibiga kiradi.