Fonetika va fonologiya; nutq apparati; ona tilining unli tovushlar tizimi reja

Nutq tovushlarining artikulyatsiyasi

Har qanday tovushni talaffuz qilishda biror nutq a’zosining faolligi yetarli bo`lmaydi. Bunda a’zolarning ma’lum izchillikdagi kompleks ishtiroki zarur bo`ladi. Nutq a’zolarining tovush hosil qilish paytidagi harakati va holati artikulyatsiya (ingl. bo`g`im ma’nosi bildiradi⁴) deyiladi. Artikulyatsiyada ikki narsa farqlanadi: artikulyatsiya o`rni va artikulyatsiya usuli. Tovush hosil qilishda u yoki bu nutq a’zosining faol qatnashgan qismi artikulyatsiya o`rni deyiladi. Masalan, b, p kabi tovushlarni hosil qilishda lablar, d, t kabi tovushlarni hosil qilishda esa tilning oldingi qismi qatnashadi. Demak, b, p tovushlarining artikulyatsiya o`rni lablar, d, t tovushlarining artikulyatsiya o`rni esa til oldidir.

Tovush hosil qilish paytida havo oqimining ikki nutq a’zosining bir-biri bilan jipslashishi natijasida portlab chiqishi yoki a’zolarning jipslashmay, ular orasidan sirg`alib o`tishi artikulyatsiya usulu deb ataladi. Masalan, b, p, d, t tovushlarining artikulyatsiya usulu – portlash, v, f, z, s tovushlarining artikulyatsiya usulu sirg`alishdir.
Jorj Yul artikulyatsiya haqida gapirib yozadiki, bitta tovushni talaffuz qilayotgan paytning o`zida ikkinchi tovushni talaffuz qilish jarayoni koartikulyatsiya deb ataladi.⁵
The process of making one sound almost at the same time as the next sound is called coarticulation.


FONOLOGIYA
Fonologiya haqida umumiy ma’lumot

Fonologiya so`zi tarjima qilinganda “tovush haqidagi ta’limot” degan ma’noni bildiradi (phone – tovush, logos - ta’limot). “Fonologiya, - deb yozadi Jorj Yul, - aslida tildagi nutq tovushlari tizimi va modellarini tavsiflashdir”.<sup>6</sup>
Phonology is essentially the description of the systems and patterns of speech sounds in a language.
Bu bo`limda tovushlarning so`z va qo`shimchalar ma’nolarini farqlashdagi roli bayon qilinadi. Agar fonetika bo`limida tovushlarning fiziologik-akustik xususiyatlari tekshirilsa, fonologiyada, ta’bir joiz bo`lsa, tovushning ijtimoiy mohiyati o`rganiladi. Fonetika va fonologiyaning o`zaro munosabatiga kelsak, ikkinchisi birinchisining yuqori bosqichidir, ya’ni fonetika nutqqa daxldor bo`lsa, fonologiya tilga taxldordir.