Fonetika va fonologiya haqida umumiy ma’lumot. Nutqning fonetik bo’linishi

---

Фонетика бўлими
ҳ
а
қ
ида
Бажарди : Саидалийева Хуршида

---

Режа:
Тилнинг моддий
(
субстансиал) сат
ҳ
и хусусида
Фонетика ва унинг бирлиги
Фонетиканинг бўлимлари
Нут
қ
нинг фонетик бўлиниши
Фонология
Фонологик зиддиятнинг зиддият тизимига
муносабатига кўра таснифи
.
A
ъзолари ўртасидаги муносабатга кўра зиддиятлар
таснифи

---

Мавзу бўйича таянч тушунчалар: фонема, товуш, фонетиканинг 
турлари, фонология, фонолгик зиддият
Тилнинг моддий
(
субстансиал
)
сат
ҳ
и хусусида
.
Лисоний
сат
ҳ
лар сирасида фонетика енг кичик ташкил етувчи ва
бош
қ
а сат
ҳ
лар бирликлари учун моддий
(
субстанциал
)
асос бўлувчи бирликларни берадиган сат
ҳ
сифатида
ажралиб туради
.
Инсоннинг нут
қ
фаолияти сезги аъзолари асосида
ҳ
ис
қ
илинувчи нут
қ
бирликлари
-
товуш ёки товушлар тизими
воситасида рўёбга чи
қ
ади
.
Нут
қ
товушлари ўзида уч
жи
ҳ
атни бирлаштирган мураккаб нут
қ
ий бирлик сифатида
намоён бўлади
.
Улар
қ
уйидагилар:
а)талаффуз аъзолари билан бош
қ
ариладиган марказий
нерв системаси ма
ҳ
сули
(
физиологик жи
ҳ
ат
);
б)табиатдаги
ҳ
ар
қ
андай товуш каби акустик табиатга ега
(физик, акустик жи
ҳ
ат
);

---

Тилнинг моддий
(
субстансиал
) 
сат
ҳ
и хусусида
. 
Лисоний сат
ҳ
лар
сирасида фонетика енг кичик ташкил етувчи ва бош
қ
а сат
ҳ
лар
бирликлари учун моддий
(
субстанциал
) 
асос бўлувчи бирликларни
берадиган сат
ҳ
сифатида ажралиб туради
.
Инсоннинг нут
қ
фаолияти сезги аъзолари асосида
ҳ
ис
қ
илинувчи
нут
қ
бирликлари
-
товуш ёки товушлар тизими воситасида рўёбга
чи
қ
ади
. 
Нут
қ
товушлари ўзида уч жи
ҳ
атни бирлаштирган мураккаб
нут
қ
ий бирлик сифатида намоён бўлади. Улар 
қ
уйидагилар
:
а)талаффуз аъзолари билан бош
қ
ариладиган марказий нерв 
системаси ма
ҳ
сули
(
физиологик жи
ҳ
ат
);
б)табиатдаги
ҳ
ар
қ
андай товуш каби акустик табиатга ега (физик, 
акустик жи
ҳ
ат
);
в)нут
қ
товушлари кишиларнинг ахборот узатиш, коммуникация 
воситаси (функционал, социал, лисоний жи
ҳ
ат
).
Нут
қ
товушларининг
ҳ
а
қ
и
қ
ий ва биз учун му
ҳ
им жи
ҳ
ати уларнинг
функционал аспектидир
. 

---

Фонетика ва унинг бирлиги. Фонетика деганда енг
қ
уйи лисоний сат
ҳ ҳ
ам, 
тилшуносликнинг шу сат
ҳ
ни ўрганадиган со
ҳ
аси
ҳ
ам тушунилади. Фонетика 
(
гр.п
ҳ
онетикос
-
товушга, овозга хос
) 
тилшуносликнинг бош
қ
а со
ҳ
аларидан
фар
қ
ли ўларо
қ
, нафа
қ
ат ўрганиш манбаининг функционал томонини, балки 
нут
қ
товушларини
ҳ
осил
қ
илувчи талаффуз аппаратини, шунингдек, уларнинг
акустик хоссаларини ва тил егалари томонидан
қ
абул
қ
илиниш жи
ҳ
атларини
ҳ
ам текширади
. 
Фонетикада тилшунос
-
ликнинг бош
қ
а фан со
ҳ
алари
-
адабиёц
ҳ
унослик, физиология, физика, психология каби фанлар билан
ало
қ
аси янада я
ққ
ол намоён бўлади
. 
Бу фанлардан фар
қ
ли ўларо
қ
, фонетика 
товушларга сўз, 
қ
ўшимча ва гапларга моддий
қ
иёфа берувчи тил тизими
унсури сифатида
қ
арайди
.
Фонетика нут
қ
даги товуш ўзгаришлари ва алмашинишини, ур
ғ
у ва унинг
турларини
ҳ
ам ўрганади
.
Фонетикани ўрганиш имло (орфография), тў
ғ
ри талаффуз
(
орфоепия
) 
меъёрларини яхши ўзлаштириб олишда, адабий ва диалектал талаффуз
фар
қ
ларини ани
қ
лашда, логопедия ва сурдопедогогикада нут
қ
ий ну
қ
сонлар
диагностикаси ва уларни бартараф етишда катта а
ҳ
амиятга ега. Фонетика 
юту
қ
лари ало
қ
а воситаларини текшириш ва улар самарадорлигини
оширишда
ҳ
амда нут
қ
ни автоматик ани
қ
лашда му
ҳ
им рол ўйнайди
.

---

Ф
онет
ик
анинг
бўли
м
илар
и
.
Умумий
Хусусий
Умумий

---

Умумий фонетика. Инсон талаффуз аппаратининг имкониятларидан келиб
чи
ққ
ан
ҳ
олда нут
қ
товушлари
ҳ
осил
қ
илишнинг умумий шартлари
(
масалан, 
ундошларнинг
ҳ
осил бўлиши ўрнига кўра лаб, тил, бў
ғ
из ундошларининг
фар
қ
ланиши, 
ҳ
осил бўлиш усулига кўра портловчи, сир
ғ
алувчи, портловчи
-
сир
ғ
алувчи товуш хоссаларининг ани
қ
ланиши кабилар), шунингдек, 
товушларнинг умумий акустик хоссалари ўрганилади. 
Қ
исман артикуляцион, 
қ
исман акустик белгиларга таянган
ҳ
олда нут
қ
товушларининг универсал, 
шунингдек, фар
қ
ловчи белгиларига таянадиган ички таснифларини бериш
билан
ҳ
ам шу
ғ
улланади. Умумий фонетика товушларнинг бирикиш
қ
онуниятлари, бир товушнинг иккинчисига таъсири хусусиятларини
(аккомодация ва ассимиляциянинг турли кўринишлари), бў
ғ
иннинг табиати, 
бў
ғ
инда товушларнинг бирикиш
қ
онуниятлари, бў
ғ
инларга бўлиниш
шартлари, сўзларнинг фонетик тузилиши, 
қ
исман ур
ғ
у ва сингармонизм 
масалаларини
ҳ
ам текширади. Умумий фонетика интонация учун
қ
ўлланиладиган воситалар
(
товуш баландлиги, кучи (интенсивлиги), 
чўзи
қ
лиги, тезлиги
(
темпи), пауза, тембр каби масалаларни
ҳ
ам текширади.

---

Хусусий фонетикада ю
қ
орида айтилган масалалар
муайян тиллар мисолида текширилади. Хусусий
фонетика тарихий фонетика ва замонавий, муосир
фонетика, синхрон фонетика ва диахрон фонетика,
тасвирий фонетика ва експериментал фоне
-
тика
каби кўринишларда иш юритади.
Қ
иёсий фонетикада бир нечта
қ
ариндош ёки
қ
ариндош бўлмаган тилларнинг, ёхуд бир
қ
анча
диалект ва шеваларнинг унли ва ундош товушлари,
улардаги фонетик ўзгаришлар ва бош
қ
а
ҳ
одисалар
қ
иёсий аспектда текширилади.
Қ
иёсий фонетика умумий ва хусусий фонетика
орали
ғ
идаги вазиятни егаллайди.

---

Нут
қ
нинг фонетик бўлиниши. Нут
қ
фраза (жумла), такт, 
сўз, бў
ғ
ин ва товушлардан ташкил тлпади. 
Фраза кўпинча гапга тенг бўлиб, нут
қ
нинг икки пауза 
орасидаги интонацион бутунлигидир. Фраза ёйи
қ
ва йи
ғ
и
қ
бўлиши мумкин. Фраза ёйи
қ
бўлса тактларга ажралади, 
йи
ғ
и
қ
бўлса тактга тенг бўлиб 
қ
олади. 
Сўз 
–
нут
қ
нинг ало
ҳ
ида бир ур
ғ
у билан айтиладиган 
бўлаги. Сўз такт ичида ёки ўзича муста
қ
ил келади.
Бў
ғ
ин 
–
бир товуш ёки товушлар 
қ
ўшилмасидан иборат 
бўлиб, бир нафас зарби билан айтиладиган сўзнинг 
бўлагидир. Бў
ғ
ин бир унлидан иборат бўлганда товушга 
тенг келиб 
қ
олади.
Товуш 
–
фонетик бўлинишнинг охирги ну
қ
таси бўлиб, 
бош
қ
а бўлакларга бўлинмайди.

---

Фонология. Фонология (гр. р
ҳ
оне 
-
товуш, логос 
-
таълимот) термини 
тилшуносликда ХИХ аср охирида нут
қ
товушларининг физиологик
-
акустик 
(физик) томонидан функционал (лингвистик) томонини фар
қ
лаш е
ҳ
тиёжи 
билан пайдо бўлди. Фонология тил товуш 
қ
урилишининг структур ва 
функционал 
қ
онуниятларини ўрганувчи со
ҳ
а бўлиб, семиотик (ишоравий) 
тизим сифатида нут
қ
ни акустик
-
артикуляцион аспектда ўрганадиган 
фонетикадан фар
қ
ланади. 
Фонетиканинг бирлиги бевосита кузатишда берилган нут
қ
товушлари 
бўлганлиги каби, фонологиянинг бирлиги сўзловчиларнинг ана шу бевосита 
кузатишда берилган нут
қ
товушлари асосида ётган товуш типи 
ҳ
а
қ
идаги 
ижтимоий тасаввурларидир. 
Ҳ
ар бир фонема кишилар онгида умумий 
фар
қ
ловчи хусусиятлари асосида вужудга келган махсус «акустик портрет» 
ёки «товуш образи» сифатида яшайди. Бу фар
қ
ловчи белгилар товушларнинг 
артикуляцион ва акустик белгилари асосида вужудга келади ва 
бар
қ
арорлашади.
Фонеманинг уч томони фар
қ
ланади: акустик (ешитиш), физиологик ёки 
артикуляцион (айтилиш ва талаффузи), социал (маъно ажратиш). Булардан 
учинчи томони 
ҳ
ал 
қ
илувчи а
ҳ
амиятга ега. Замонавий фонология фа
қ
ат шу 
жи
ҳ
атнигина еътиборга олади. Чунки, акустик ва артикуляцион
-
физиологик 
жи
ҳ
атлар бевосита нут
қ
билан бо
ғ
ли
қ
.
Бош
қ
а лисоний бирликлар каби фонемалар 
ҳ
ам парадигматик ва синтагматик 
муносабатларда яшайди. Булар фонологик парадигматика ва фонологик 
синтагматика дейилади.

---

Фонологик зиддиятнинг зиддият тизимига муносабатига
кўра таснифи
.
Бунда зиддиятлар бир ўлчовли ва кўп ўлчовли, мунтазам ва
ажралган зиддиятларга бўлинади. Бир ўлчовли зиддиятда
фонемалар бир белги асосида зидланади. Масалан, [и] ва [у] 
фонемаларидан бири лабланмаган ва иккинчиси лабланган
бўлиб, бунда улар бир белги 
- «
лабланган»лик хоссасига кўра
қ
арама
-
қ
арши туради
.
Кўп ўлчовли зиддиятда зиддият аъзолари бирдан орти
қ
белги асосида
қ
арама
-
қ
арши
қ
ўйилади: [и], [о] зиддиятида
[и] ёпи
қ
ва лабланмаган бўлса, [о] ярим ёпи
қ
, лаблангандир
.
Мунтазам зиддиятда зидланувчи аъзолар ўзаро ўзига хос
белгилар асосида
қ
арама
-
қ
арши
қ
ўйилади: «[и]
-
тор [о]
-
кенг» 
зидланиши мунтазам зидланишдир. Бунда [и] фонемаси
«тор» лик, [о] фонемаси
«
кенг»лик белгисига ега. «[и] (тор) 
[о] (тор емас)» зидланиши еса мунтазам емас. Чунки
биринчи аъзода зиддият белгиси ани
қ
, иккинчи аъзода ани
қ
емас. 
A
гар иккинчи аъзонинг зиддиятдаги белгиси
«
кенг» 
бўлганда еди, зиддиятни мунтазам зиддият дейиш мумкин
бўлур еди
.

---

Еътиборингиз учун
ра
ҳ
мат

---

Document Outline

• Slide Number 1
• Режа:
• Slide Number 3
• Slide Number 4
• Slide Number 5
• Slide Number 7
• Slide Number 8
• Slide Number 9
• Slide Number 10
• Slide Number 11
• Slide Number 12