Xususan, rang ko‗rish sezgi organi orqali; ovoz eshitish organi orqali; maza-ta‘m –
maza sezgi organi orqali; predmetlarning holati: sovuq-issiqligi, qattiq-
Insonning sezgi organlari yordamida hosil qilgan bilimi hissiy yoki amaliy
bilim sanaladi. Bulardan tashqari inson hayol surish, nutq yordamida ham bilimga
8
ega bo‗lishi mumkin. Bilishning bu yo‗li quvvai notiqa va quvvai mutaxayila
deyiladi. Notika (nutq) quvvati boshqa barcha quvvatlarning (sezgilarning)
yetakchisi, raisasidir.
1
Farobiyning yuqoridagi fikrlarini go‗yoki tasdiqlab, rus fiziologi I.P.
Pavlovning ikkinchi signal sistemasi haqidagi ta‘limoti insonning faoliyatida
tilning roli va ahamiyatini o‗rganishga qo‗shilgan katta hissa bo‗ldi. I.P. Pavlov
o‗zining bu ta‘limotida insonning fikrlash protsessida tilning rolini ko‗rsatib berdi
va fikrlash til orqali amalga oshirilish mumkinligini isbotladi.
I.P. Pavlov ta‘limoti bo‗yicha, inson ob‘ektiv borliqni ikki xil yo‗l bilan
qabul qiladi: a) narsa va hodisalarning kishining sezuv organlariga (eshitish,
ko‗rish, ta‘m bilish, hid bilish va teri orqali sezish) bevosita ta‘siri orqali – birinchi
signal sistemasi orqali; b) so‗zlarning ta‘siri orqali – ikkinchi signal sistemasi
orqali.
Ikkinchi signal sistemasi I.P. Pavlov ta‘biri bo‗yicha, til tushunchasi bilan
teng bo‗lib, ob‘ektiv borliqni bilishda juda muhim rol o‗ynaydi.
2
Birinchi signal sistemasi ham hayvonlarga, ham insonlarga xos bo‗lsa,
ikkinchi signal sistemasi esa faqat insonga xosdir.
I.P. Pavlovning ikkinchi signal sistemasi haqidagi nazariyasi insonning nutq
faoliyatini tushunishga katta yordam beradi. Demak, ob‘ektiv borliqni o‗rganishda
tilning tafakkur vositasi sifatidagi roli nihoyatda buyukdir.
Darhaqiqat, faylasuflarning yuqoridagi fikrlaridan kelib chiqib, tabiatdagi
barcha jonzodlarning orasida odamzodga xos alohida sifatlar bular fikr qilish va
so‗zlash qobiliyatidir. Ana shu sifatlarni o‗rta asrlarning yetuk donishmandi, so‗z
mulkining sultoni Alisher Navoiy o‗zning Hayrat-ul Abror dostonida qisqa
satrlarda juda ham keng ma‘noli qilib ifodalab, ushbu misralar bilan hayot
haqiqatini chiroyli tasvirlab bergan.
Insonni so‗z ayladi judo hayvondin
Bil kim guhari sharifroq yo‗q ondin.
(Alisher Navoiy)
1
Абу Наср Фаробий. Фозил одамлар шаҳри. Тошкент, 1983, 151-бет.
2
Содиқов А., Абдуазизов А., Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. Т.: ―Ўқитувчи‖. 1981. 21-бет.
9
Inson makon tutgan borliq – tabiat va jamiyat muntazam o‗zgarishda,
rivojlanishda bo‗ladi. Uning mohiyatni anglashga, borliq jumboqlarini yechishga
bo‗lgan qiziqishi, ehtiyoji sabab, tafakkuri kengayib, yuksalib boradi. Inson
tafakkurining rivojlanganlik darajasini hozirgi davr fan taraqqiyoti namoyon etadi.
Inson ongining bu darajada rivojlanishida til eng muhim omil va vosita bo‗lgani
shubhasizdir.
Borliqni anglashning asosi til (nutq) ekanligini bir qancha faylasuflar ham
e‘tirof etishgan. Jumladan, hozirgi zamon (modernistik) falsafasida ekzistensializm
(―mavjudlik falsafasi‖) oqimining asoschilaridan biri Martin Xaydegger tilga
shunday yuksak baho beradi: ―Til – insoniyat boshpanasi‖, ―Til – borliqning uyi‖
1
.
Falsafa
fanining
yetakchilaridan
yana
biri,
G‗arbiy Yevropada
tilshunoslikning asoschilaridan hisoblanuvchi Vilgelm fon Gumboldt tilning
mohiyatiga yana ham yaqinroq yondashib shunday yuksak baho beradi va dunyoni
anglashning asosi til ekanligini ilmiy jihatdan asoslab berdi. U ―Til – inson va
borliq o‗rtasidagi oraliq dunyo‖
2
deydi. Ushbu yondashuvdan shu narsa ma‘lum
bo‗ladiki, inson va borliq uzvlarini bir-biriga birlashtirib turuvchi rishta til
ekanligi, til bilimlarni hosil qiluvchi manbaa ekaniga amin bo‗lamiz.
Har qanday bilim insonning borliq bilan munosabatidan kelib chiqadi. Bu
munosabatni til va tafakkur amalga oshiradi. Inson tilsiz borliq bilan munosabatga
kirisha olmaydi, buning oqibatida hech qanday bilim yuzaga kelmaydi. Boshqacha
qilib aytganda, miyada paydo bo‗ladigan har qanday oddiy tushuncha til orqali,
nutq tovushlari birikmalari orqali, ya‘ni so‗z orqali ifodalanmas ekan, bunday
tushuncha o‗zicha hech kimga, xatto, fikr qiluvchining o‗ziga ham ma‘lum
bo‗lmaydi. Shuning uchun ham tarixda birorta
Do'stlaringiz bilan baham: 
