Фонетик сатҳ бирликлари

II.  Korrelyatsiya

 - ikki va undan ortiq oppozitsiyaning bir farqlanish belgisi 

asosida uyushib kelishidan tarkib toptan sistema (mikrosistema). Masalan, o‗zbek 

tili undoshlari "labial-til oldi" farqlanish belgisi asosida (p-t) 

+ 

(b-d) + (t-n) + (f-s) 

+ (v-z) + (f-sh) + (v-l) + (v-r) korrelyatsiyasiga, "labial-til orqa" farqlanish belgisi 

asosida (p-k) + (b-g) + (f-x) + (v-t) korrelyatsiyasiga, "til oldi - til orqa" farqlanish 

belgisi  asosida  (t-k)  +  (t-q)  +

 

(d-g)  +  (s-x)  +  (z-g)  +  (n-ng)  korrelyatsiyasiga, 

"portlovchi-sirg‗aluvchi" farqlanish belgisi asosida (p-f) + (b-v) + (t-s) + (d-z) + (t-

sh)  +  (d-j)  +  (k-x)  +  (g-g‗)  +  (q-x)  +  (k-h)  +  (g-h)  korrelyatsiyasiga  uyushadi 

(korrelyatsiyalar miqdori va turlari yuqoridagilar bilan cheklanmaydi). 

Odatda,  oppozitsiyadagi  differensial  (farqlanadigan)  belgi  korrelyatsiyada 

integral (birlashtiruvchi) belgiga, oppozitsiyadagi integral belgi esa korrelyatsiyada 

differensial  belgiga  aylanadi.  Masalan,  (p-b)  oppozitsiyasidagi  jarangsizlik  (p)  va 

jaranglilik (b) farqlanish belgisi (p-b) + (t-d) + (s-z) + (f-v) + (k-g) + (sh-j) + (ch-

dj)  +  (x-g‗)  oppozitsiyalarining  barchasini  bir  korrelyatsiyaga  birlashtirmoqda, 

demak,  integral  belgi  vazifasini  bajarmoqda,  ayni  paytda  (p-b)  oppozitsiyasidagi 

integral  belgilar  (lab-lab,  portlovchi)  bu  oppozitsiyani  korrelyatsiyadagi  boshqa 

oppozitsiyalardan  farqlaydi  (demak,  differensial  belgi  vazifasini  bajaradi).  Qiyos 

qiling: p-b (lab-lab) + t-d (til oldi-tish) + k-g (sayoz til orqa) + p-b (portlovchi) + f-

v (sirg‗aluvchi) kabi. 

III.

  Tilshunoslikda  fonologik  oppozitsiyalar  tasnifining  yana  bir  necha  turi 

bor.  Shulardan  biri  professor  N.S.  Trubetskoyga  mansubdir.  U  fonologik 

oppozitsiyalarni uch asosga ko‗ra tasnif qiladi: 

Birinchi  asos  oppozitsiya  bilan  sistema  o‗rtasidagi  munosabatga  ko‗ra 

belgilanadi. Bu belgi asosida oppozitsiyalar quyidagicha tasnif qilinadi: 

1. 

Bir  o‗lchovli  oppozitsiyalar  (oppozitsii  odnomernыe). 

Bunda  bir 

oppozitsiya  a‘zolariga  xos  bo‗lgan  belgilar  yig‗indisi  shu  sistema  tarkibidagi 

boshqa  oppozitsiyalarning  a‘zolarida  uchramaydi.  Masalan:  (p-b)  dagi  "lab-lab, 

---

 

44 

portlovchi"  belgilari  yig‗indisi  (t-d)  da  yo‗q,  (t-d)  dagi  "til  oldi,  portlovchi" 

belgilari  yig‗indisi  (k-g)  da  yo‗q,  (k-g)  dagi  "til  orqa  -  portlovchi"  belgilari 

yig‗indisi (s-z) da yo‗q, (s-z) dagi "til oldi-dental, sirg‗aluvchi" belgilari yig‗indisi 

(sh-j) da yo‗q, (sh-j) dagi "til oldi-tanglay, sirg‗aluvchi" belgilari yig‗indisi (ch-dj) 

da  yo‗q.  Shuning  uchun  (p-b)  oppozitsiyasi  tarkibida  uchinchi  a‘zo  uchramaydi. 

Bu  xususiyat  "jarangli-jarangsiz"  lik  farqlanish  belgisi  asosida  uyushib  kelgan 

korrelyatsiya  tarkibiga  kirgan  barcha  juftliklarga  xos.  Bir  o‗lchovli  oppozitsiyalar 

ba‘zan "bilateral oppozitsiyalar" deb ham nomlanadi.

1

 

2. 

Ko‗p  o‗lchovli  oppozitsiyalar  (oppozitsii  mnogomernыe). 

Bunda 

oppozitsiya  a‘zolaridagi  belgilar  shu  sistemadagi  boshqa  oppozitsiya  tarkibiga 

kirgan  fonemaga  ham  xos  bo‗ladi.  Masalan,  (b-d)  oppozitsiyasi  a‘zolaridagi 

"portlovchi, jarangli" lik belgilari (d-g) oppozitsiyasidagi (g) fonemasida ham bor 

(b-d-g kabi), (p-t) oppozitsiyasi a‘zolaridagi "portlovchi, jarangsiz" lik belgilari esa 

(t-k) oppozitsiyasi tarkibidagi (k) undoshida ham mavjud (p-t-k kabi). 

3. 

Proporsional oppozitsiyalar. 

Bunda bir oppozitsiya a‘zolaridagi farqlanish 

belgilari shu sistemadagi barcha oppozitsiyalarga xos bo‗ladi. Masalan: (p-b) dagi 

"jarangsiz-jarangli"  lik  farqlanish  belgisi  shu  belgi  asosida  tarkib  topgan 

korrelyatsiya  a‘zolarining  barchasida  bor:  (p-b),  (t-d),  (k-g),  (s-z),  (sh-j),  (ch-dj), 

(f-v), (x-g‗) kabi. 

4. 

Yakkalangan oppozitsiya (oppozitsiya izolirovannaya). 

Bunday oppozitsiya 

a‘zolari  o‗rtasidagi  aloqa  boshqa  oppozitsiyalarda  takrorlanmaydi.  Masalan: 

o‗zbek tilidagi (l-r) oppozitsiyasiga xos "yon sonant" va "titroq sonant" farqlanish 

belgisi boshqa biror oppozitsiyada yo‗q.

2