Fiziologiyasi va gigiyenasi

0 ‘sm irlik davri -  jinsiy  yetilish  davridir.  Gipofizning,  ayniq­
sa. uning oldingi bo'lagining faoliyati faollashadi, uning gomronlari 
to'qim alar  o'sishini  va  boshqa  ichki  sekretsiya  bezlari  funksiyala- 
rini  stimullaydi  (jinsiy, qalqonsimon, buyrak usti  bezlari).  Ularning 
faoliyati  «o'sishdagi  sakrashni»,  jinsiy  a'zolarni  rivojlanishni  va 
ikkilamchi jinsiy  belgilarni  yuzaga  chiqishini  ta'm in   etadi.  O 'g 'il 
bolalarda  tovush  «sinadi».  y a'n i  gurullab  qoladi,  m o'vlov  va  so- 
qollar  chiqa  boshlaydi,  qovuq  ustida  va  qo'ltiq  ostida junlar  hosil 
bo'ladi,  shahvat to'qim alari  boshlanadi.  Qiz bolalarda ko'krak bez­
lari  rivojlanadi.  menstrual  funksiyalarning  bajarilishi  boshlanadi.
Gipofiz  va  buyrak  usti  bezlari  funksiyalarini  tezlashishi  tufay­
li  organizmni  tashqi  muhitga  moslashish  imkonivati  yaxshilanadi, 
infeksiyaga,  sovuq qotishga va boshqalarga qarshilik ko'rsatish da- 
rajasi  ortadi.
O 'sm irlik  davrida  bolalarning  har  yiliga  b o'yi  5-8  sm  gacha 
o'sadi.  Qiz  bolalar  11-12  yoshda  ancha  faol  o'sadilar  (bir  yilda 
o'rtacha  10  sm  gacha)  o 'g 'il  bolalarning  o'sishi  13—14  yoshda an­
cha jadal  kechadi  va  15  yoshdan  keyin  bo'y  bo'yicha  qiz  bolalar- 
dan o'tib ketadi.  B o'yning o'sishi, asosan. q o 'l va oyoqlarning nay- 
simon suyaklarining o'sishi  hisobiga yuz bersa, ko'krak qafasining 
suyaklari  hujayralari juda  sekin  o'sadi,  shu  sababli  bolalarda tekis 
yoki  ichkariga  kirgan  ko'kraklarni  ko 'rish   mumkin.  bu  esa  nafas 
olishni  qiyinlashtiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

B o 'v   o'sishi  bilan  bir  qatorda  tana  massasi  ham  ortadi.  Qizlar 
bir  yilda  4—5  kg  ga  og'irlashadi,  ayniqsa,  ko'zg a  ko'rinarli  o'sish 
14—15  yoshda kuzatiladi:  o 'g 'il  bolalarda  tirik  vazn  7 -8  kg  ortadi. 
Ammo  tana  og'irligini  o'sish   tempi  tana  skeletining  o'sish  tempi- 
dan  biroz orqada  qoladi  shu  sababli  o'sm irning  tashqi  ko'rinishida 
biroz  beo'xshov  holatlar  kuzatiladi  (suyakli,  beo'xshov.  bo'y-basti 
cho'zilgan).
Tayanch-harakat  apparatining  qayta  qurilishi  ko'plab  ortiqcha 
harakatlar  bilan  birga  kechadi,  ularning  yetarlicha  koordinatsi- 
yalashm aganligi,  umumiy  uquvsizlik,  burchakli.  shu  bilan  birga 
o'sm irlik yosh -  bu murakkab harakat aktlarni  bajarish texnikasiga 
ega  bo'lish  yoshidir.
O 'sm irlik  davrida  o 'p k a  o'sadi,  nafas  olish  takomillashadi 
(uning ritmi  tezlashgan holda qolsa ham)  o'pkaning tiriklik sig'im i 
jiddiy  darajada ortadi.  O 'sm irlik davrida  nafas  olish tipi  to 'lig 'ich a 
shakllanadi.  O 'g 'il bolalarda qorin. qiz bolalarda esa ko'krak tiplari 
shakllanadi.  Rejalarni to 'g 'ri  nafas  olishga o ’rgatish  zarur.  ish pay­
tida jism oniy mashqlar bajarganda o'zining nafas olishini  boshqara 
bilishga  o'rgatish  kerak.
A'zolar  va  to'qim alarning  tez  o'sishi  yurak  faoliyatiga  kuchli 
talab  qo'yadi.  Yurakning  o'zi  ham  bu  davrda jadal  suratda  o'sadi. 
lekin  qon  tom irlarining  o'sishi  yurakning  o'sish  tem pidan  orqada 
qoladi.  Shu  sababli  o'sm irlarda  qon  bosimi  ko'tarilib  turadi.  yurak 
faoliyatining  ritmi  o'zgaradi.  tez-tez  charchaydigan  bo'lib  qoladi. 
B u esa o'sm irlarni nafas olish qiyin joylarda, jism oniy  ish bajargan­
da,  ish  katta  hajmda  b o ’lishida  qiyinchilik  tug'diradi.  M iyani  qon 
bilan  yetarli  darajada  ta'm inlanm asligi  (bunday  holat  o'sm irlarda 
ayrim paytlarda  kuzatilib  turiladi),  xotira,  fikrlash  va idrok qilishni 
qiyinlashtiruvchi  kislorod  taqchilligiga  olib  keladi.  Xafa  bo'lish, 
qo'rqish  kabi  salbiy  his-hayajonlar  o ’smirlarning  yurak-tom irlar 
tizimi  funksiyasiga  noqulay  ta'sir  qiladi.
Bolalarning  o'sm irlik  yoshi  jism oniy  yuklamalarni  dozalashda 
diqqat  bilan  va  tabaqalashgan  holda  yondoshishni  talab  qiladi.
Organizmning  ichki  muhitidagi  o'zgarish.  ichki  sekretsiya  bez-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

larining  kuchli  funksiyasi,  o'sm irning  asab  tizim ining  funksional 
holatini  o ‘zgartiradi.  Qalqonsim on  bezning  kuchaygan  funksiyasi 
moddalar  almashinuvini  va  organizmda  energiya  sarflanish  dara- 
jalarini  oshiradi.  markaziy  asab  tizimining  q o ‘zg ‘atuvchanligini 
o'zgartiradi,  bular  esa  yuqori  qo ‘zg “aluvchanlikda,  yengil  char- 
chashda  uyquning  buzilishlari  shaklida  nam oyon  b o ia d i.  Ichki 
sekretsiya  bezlari  va  gipotalamusni  murakkab  o'zaro  munosaba- 
ti  o'sm irlik  davrida  po'stloqosti  hosilalarining  faolligini  oshirish 
va  po'stloq-po'stloqosti  bog ian ish larn i  m a’lum  darajada  buzish 
uchun  sharoit  yaratadi.
0 ‘smirlarning  xulqida  kuchi  va  xarakteri  bo'yicha  k o ‘pchilik 
holatlarda  reaksiyalar  chaqiruvchi  qo'zg'atuvchilarga  noadekvat 
b o ig a n   qo'zg 'alish lar  t o i a   ustunlik  qiladi.  Q o'zg'alishni  keng 
k o ia m d a g i generallashishi kuzatiladi:  barcha reaksiyalar endi q o i, 
oyoq  va  gavdaning  q o ‘shimcha  ravishdagi  mos  harakatlari  bilan 
birgalikda  kechadi  (ayniqsa,  o 'g i l   bolalarda).
Jinsiy  yetilish  davrida  barcha turdagi  ichki  tormozlanishlarning 
zaiflashuvi  kuzatiladi.  Ana  shu  sababli  ham tarbiyachining  muhim 
vazifalaridan b o iib  po'stloqli tormozlanishlarni (torm ozlam i tarbi- 
yalash)  rivojlantirish hisoblanadi.
T o 'g'ri,  so g io m   tartib,  tinch  muhit,  atrofdagi  o 'rab  turganlar 
tom onidan  tushunish  va  yaxshi  kavfiyatda  b o iish ,  o ‘smir  uchun 
qiziq  darslar. jism oniy  m adaniyatdan  b o ia d ig an   darslar  organizm 
funksiyalarini  normallashtiruvchi  kuchli  vositalardan  biri  b o iib , 
bir  davrdan  ikkinchi  davrga  o'tuvchi  vaqt jiddiy  funksional  buzi- 
lishlarsiz  va  u  bilan  bog'liq  b o ig a n   murakkabliklarning  oldini 
olish  uchun  asosiy  vosita  b o iib   hisoblanadi.