Fiziologiyasi va gigiyenasi

N ervli-gumoralli boshqarilish.  Hayvonot dunyosi  rivojlanishi- 
ni  m a'lum   bosqichlarida  asab  tizimining  yuzaga  kelishi  bilan  yan­
gi  bog'lanish  va  boshqarishning  asabli  (nerv)  shakli  hosil  bo'ldi. 
O 'zining  rivojlanishi  bilan  hayvon  organizmi  qanchalik  yuqori 
bo'lsa. asab tizimi  orqali  a'zolarning o'zaro  aloqasini ta'm inlashda 
reflektor aloqasi  deb  yuritiluvchi  tizimning  roli  shuncha  yuqoridir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Oliy  darajada  rivojlangan  havvonlar  organizmidagi  gumoral 
boshqarilislini  ham  asab  tizim i  boshqarib  turadi.  Asab  boshqa- 
rilish  gumoral  boshqarilishdan  quyidagi  xususiyatlari  bilan  farq 
qiladi,  birinchidan.  aniq  a'zo ga  yoki  hatto  hujayralar  guruhiga 
aniq  yo'nalgan  bo'ladi,  ikkinchidan,  asab  tizimi  orqali  bog'lanish 
solishtirib  bo'lm avdigan  katta  tezlikda.  kimyoviy  m oddalar tarqa- 
lish  tezligidan  yuz  m artagacha  yuqori  tezlikda  bajariladi.  Yuqori 
darajada  rivojlangan  mavjudotlardagi  gumoral  bog'liqlikdan 
asabli  b o g iiq lik k a  o'tishi.  gavda  hujayralari  orasidagi  gumoral 
b og'liqlik vo'qotildi va  u nerv bog'liqlik bilan almashtirildi  degani 
emas,  balki  gumoral  bog'liqliklar  asab  bilan  nazorat  qilinishi  va 
nerv-gumoral  o'zaro  birgalikda  ta'sir  k o ’rsatuvchi  bog'liqlik  yu­
zaga  kelganligidir.  A 'zolarning  hujayralari  bilan  yoki  boshqa  nerv 
hujayralari  bilan tutashuvchi  uchlaridan  bog'lanishni  ta'm inlovchi 
maxsus  m oddalar  (mediatorlar.elektrolitlar)ni  ajralishi  aniqlangan 
va  bu  m ediatorlar  gavda  suyuqliklariga  tushib  to 'g 'rid a n   to 'g 'ri 
asab  tizim iga  va  ixtisoslashgan  nerv  uchlariga  ta'sir  ko'rsatadi.
Tirik  jonzotlar  rivojlanishining  keyingi  bosqichida,  maxsus 
a'zolar, y a'ni gumoral y o 'l  bilan ta'sir ko'rsatuvchi va, o 'z  navbati- 
da.  organizmga  tushgan  oziq  m oddalar  hisobiga  hosil  bo'luvchi 
gorm onlar  ajratuvchi  bezlar  paydo  bo'ldi.  M asalan,  adrenalin  gar- 
moni  buyrakusti  bezlarida  tirozin  am inokislotasidan  hosil  bo'ladi. 
Bu  gumoral  boshqarilishdir.
Asab  tizim ining  asosiy  funksiyasi  bo'lib  yaxl.it  holdagi  orga­
nizmning  uni  o'rab  turuvchi  tashqi  muhit  bilan  o'zaro  aloqasi- 
ni  boshqarish  va  alohida  a'zo   faoliyatini  hamda  a'zolar  orasidagi 
bogTanishni  boshqarish  hisoblanadi.
Asab  tizimi  barcha  a ’zolar  faoliyatini  faqatgina  q o 'zg 'alish  
to ’lqinlari  yoki  nerv  impulslari  bilan  tezlashtirmay  yoki  tormoz- 
lamay  balki  qon,  limfa,  orqa  miya  va  to'qim alararo  suyuqliklar- 
ga  tushuvchi  mediator,  garmonlar  va  m etabolitlar  yoki  moddalar 
almashinuvi  mahsulotlari  yordam ida  organizmdagi  barcha  hayo- 
tiy  jarayonlarni  nazorat  qiladi.  Bu  kimyoviy  m oddalar  a'zolarga 
va  asab  tizim iga  ta ’sir  ko'rsatadi.  Shunday  ekan,  tabiiy  sharoitda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

a'zolar  faoliyatini  faqatgina nervli  boshqarilishi  y o ‘q va.  aksincha. 
nerv-gumoral  boshqarilishi  mavjud.
Asab  tizimining  qo'zg 'alish i  biokimvoviy  tabiatga  ega.  Asab 
tizimi  bo'ylab.  moddalar  almashinuvi  o'zgarishining  to ‘lqinsimon 
tarqalishi  kuzatiladi,  tarqalish  paytida  ionlar  membranalar  orqali 
tanlab  o'tkaziladi,  natijada  nisbatan tinchlik va  q o'zg 'alg an   holat- 
dagi  qismlar  orasida  potensiallar  farqi  (ayrmasi)  hosil  b o ‘ladi  va 
elektr  toki  yuzaga  keladi.  Bu  toklar  biotoklar  yoki  biopotensiallar 
deb  yuritiladi  va asab  tizimi  bo‘ylab tarqaladi  va  uning  navbatdagi 
maydonlarida  q o 'zg 'alish   chaqiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---