Fiziologiyasi va gigiyenasi

Gipotalam us 
unga pastdan o 'ziga xos egat bilan ajratib turuvchi 
ko'rish burtagiga tutashgan b o iad i. Uning oldingi chegarasi b o iib
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ko'rish nervlarining kesishgan joyi hisoblanadi. Gipotalamus 3-gu- 
ruhga bo'linuvchi 32 juft yadrolardan iborat bo'ladi va ular oldingi 
o'rtanchi va keyingi guruhlarga birlashgandir.
Gipotalamus nerv tolalari yordamida miya tanasidagi retiku­
lar formatsiya. gipofiz va talamus bilan keng b og ianishlikka ega. 
Gipotalamus organizmning vegetativ fimksiyalarini boshqaruvchi 
bosh po'stloqosti markazi hisoblanadi. Gipotalamusning ta ’siri 
asab tizimi bilan va ichki sekretsiya bezlari bilan bajariladi.
Gipotalamusning oldingi qismi hujayralari yadrolarida gipatalo
- gipofizar y o i orqali neyrogipofizga tashiluvchi neyrosekret ish­
iab chiqiladi. Buni gipotalamus va gipofizning tomirli bog'lanish- 
ligi va qon bilan juda kuchli ta'm inlanishi ta ’min etadi. K o'pchilik 
hollarda gipotalamus va gipofiz gipotalamo-gipofizar tizim ga biri­
kadi.
Gipotalamus bilan buyrak usti bezlarining to 'g 'rid a n to 'g 'ri alo- 
qasi borligi haqida ham vozilgan. gipotalam usning qo'zg'atilishi 
adrenalin va noradrenalinning sekretsiyasini chaqiradi. Shunday 
qilib, gipotalamus endokrin bezlar faoliyatini ham boshqaradi.
Yurak-tomirlar va ovqat hazmi tizimlarining faoliyatini boshqa- 
rilishida ham gipotalamus faol ishtirok etadi.
Gipotalamus oldingi guruh hujayralari yadrolari qo'zg'atilgani- 
da oshqozon va siydik pufagining motorikasi tezlashadi, m e’da 
bezlarining sekretsiyasi ortadi, yurakning qisqarish ritmi sekinla- 
shadi. В ularning barchasi gipotalamusning oldingi qismida vege­
tativ asab tizim ining parasim patik bo'lim ining funksiyalarini bosh­
qaruvchi yadrolar joylashgan deyishga asos bo'ladi. G ipotalamus­
ning keyingi boTimini q o 'zg 'atish esa oshqozon-ichaklar tizimi 
faolligini yo'qotadi. arterial bosimni ko'taradi. yurakning qisqa­
rishi ritmini tezlashtiradi, qon tarkibida adrenalin va noradrenalin­
ning miqdorini oshiradi. Mana shularning o 'zidan gipotalamusning 
keyingi yadrolarining vegetativ asab tizim ining simpatik bo'lim iga 
ta ’siri ko'rinib turibdi.
G ipotalamusning eng katta yadrolaridan biri - kulrang bo'rtiq
- ko'plab endokrin bezlar funksiyasini va m oddalar almashinuvini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

boshqarilishida ishtirok etadi. Kulrang bo'rtikni jarohatlash jinsiy 
bezlarning atrofiyaga uchrashini chaqiradi. Uning uzoq muddat 
qo'zg'atilishi ju d a erta jinsiy yetilishga. terida yaralarni yuzaga 
kelishiga, m e'da varasiga va o 'n ikki barmoqli ichak yaralarining 
hosil boMishiga olib keladi.
Gipotalamus tana haroratini ham boshqarilishida ishtirok etadi. 
Suv almashinuvi va uglevodlar almashinuvining boshqarilishidagi 
roli aniqlangan. Gipotalamusning bir qator yadrolarini jarohatlash 
yog'li ovqatlarni k o 'p iste'm ol qilish hisobiga va «bo'ridek och 
qolish»ni yuzaga kelishi tufayli haddan tashqari semirish (bo'lm i- 
ya) yuz bersa, boshqa vadrolarni jarohatlash ishtahani keskin pa- 
sayishi natijasida katostrofik oriqlab ketish yuz beradi. B o'rtikosti 
funksiyalari buzilgan kasallarda juda ko'pchilik holatlarda men- 
stural sikl buziladi, jinsiy zaiflik kuzatiladi va hokazo. G ipotala­
mus yadrolari jud a ko'plab murakkab axloqiy reaksivalarda (jinsiy, 
oziqaviy, agressiv himoya) ishtirok etadi. bundan tashqari, uyqu 
va bedorlikning boshqarilishida ham ishtirok etadi. Hayvonlarda 
gipotalam usning jarohatlanishi uyquni chaqiradi; bu paytda kuch­
li faollik elektro-ensefalogram m ada bedorlikka xos bo'lgan holat, 
uyquga xos bo'lgan sekin-kuchsiz faollik bilan almashinadi.
Tug'ilish paytiga kelib ko'rish bo'rtig'idagi yadroiarning kat­
ta qismi yaxshi rivojlangan bo'ladi. Tug'ilgandan keyin nerv hu- 
jayralarining o'sishi va nerv tolalarining rivojlanishi hisobiga 
ko'rish bo'rtigining hajmi kattalashadi. Bu jarayon 13-15 yoshga­
cha davom etadi.
Yangi tug'ilgan bolalarda bo'rtik osti vadrolarining tabaqalani­
shi tugallanm agan bo'ladi va uning yakuni notekis kechadi. Umu- 
man olganda, bu yadrolar o 'z rivojlanishini jinsiy yetilish davrida 
tam om laydi.