Shartli qo'zg'atuvchi shartsiz qo'zg'atuvchi bilan mustahkam -
lanayotgan paytda katta yarim sharlarning kerakli qismlarida domi-
nantlik xarakteriga ega b o ig a n ancha kuchli qo 'zg 'alish o 'ch og 'in i
ancha kuchsiz bo'lgan q o 'zg 'alish o 'ch o g 'id an q o'zg'alishni tortib
olinishi natijasida nerv yo'llarining tekislanishi, qo'zg'alishni jam -
lanishi (summasiyasi) yuz beradi.
Q o'zg'alishning har ikkala o 'ch o g 'i
orasida vaqtinchalik nerv
bog'lanish yuzaga keladi. Po'stloqning bu har ikkala o ’chog’i bir
vaqtda q o ’z g ’atilsa, ularning aloqasi shuncha mustahkam bo'ladi.
Bir necha takrorlashlardan keyin bu bog'lanish shunchalik m ustah
kam bo'ladiki, hatto bitta shartli qo'zg'atuvchining ta'siri ham ik
kinchi o ’chog'da ham q o 'zg 'alish yuzaga keltiradi. Ana shu vaqtin
chalik bogianishlarning yuzaga kelishi hisobiga organizm uchun
avval o'xshash bo'lgan shartli qo 'zg'atuvchi. m a’lum tu g'm a faoli-
yatlar uchun signal b o iib qoladi. Agar it birinchi marta q o 'n g 'iro q
tovushini eshitsa. dastlab it unga umumiy chamalash reaksiyasi-
ni bajaradi, ya'ni bir qarab qo'yadi, bu paytda s o ia k ajralmay-
di. Agar chalingan q o ’ng'iroqning tovushini
ovqat yedirish bilan
mustahkamlasak katta yarim sharlar po'stlo g 'ida ikkita q o 'zg 'alish
o 'c h o g 'i yuzaga keladi: birinchisi eshitish zonasida, boshqasi esa
oziqlanish markazida (po'stloqning bu qismlari. hid, ta"m, ovqatlar
ta ’sirida qo'zg'atiladi). Q o'n g 'iro q tovushi bir necha marta oziqa-
lar bilan mustahkamlansa katta yarim sharlar po’stlog'idagi bu ikki
q o 'zg 'alish o'choqlari orasida vaqtinchalik bog'lanish yuzaga ke
ladi.
Keyingi tadqiqot ishlari natijasida vaqtinchalik b o g ian ish larn
ing yuzaga kelishi faqat gorizontal tolalarda b oim asligini (p o 'st
loq, po'stloqosti) ko'rsatuvchi m a iu m o tlar olindi.
Itlarni miya-
sini kulrang moddasini kesish yo'li bilan po’stloq turli qismlarga
bo'lindi, lekin bu urinishiar ushbu qismlar hujayralari orasidagi
vaqtinchalik b og ian ish lar hosil b o iish ig a qarshilik ko'rsatm adi.
Bu esa p o 'stlo q -p o 'stlo q o sti-p o ’stloqorti yo'llari bo'ylab vaq
tinchalik b o g ia r o'rnatilishida muhim rol o ’ynaydi degan xulosa
qilishga asos bo'ldi. Bu paytda shartli qo'zg'atuvchidan markazga
www.ziyouz.com kutubxonasi
intiluvchi tolalar talamus va nospetsifik tizim lar (gippokamp, reti
kular formatsiya) orqali po'stloqning
ushbuga monand qismlariga
tushadi, bu yerda ular qavta ishlanadi va pastga tushuvchi y o ila r
orqali p o ‘stloqosti hosilalariga yetib boradi, u yerdan impulslar
vana po'stloqqa keladi. so'ngra po'stloqdagi shartsiz refleksning
vakil zonasiga keladi.
Vaqtinchalik bo g ian ish lar hosil bo'lishida
ishtirok etuvchi ney-
ronlarda nima yuz beradi? Bu borada ko'plab fikr va mulohazalar
bor. bulardan birida asab o'sim talarining o'zlarida yuz beradi
gan morfologik o ‘zgarishlarga asosiy e'tibor berish talab etiladi.
K o'plab tadqiqotchiiarning fikricha. shartli qo'zg'atuvchilar bilan
tu g in a reflektor reaksiyalar birgalikda ko'plab takrorlanganida
nerv impulslarini sinapslardan qayta o'tish vaqtida sinapslaming
qo'zg'aluvchanligi ortadi, natijada m a iu m
xarakterdagi impulslar-
ni navbatdagi nevronga tanlab o'tkazi lishi yengillashadi. Ushbu
muallifiarning fikricha. shartli b og ia n ish lar sinaptik b o g ianish -
larni suyammasiyasi va ikkinchi marta takrorlanuvchi shartli va
shartsiz qo'zg'atishlar ta ’siri ostida neyronlarning o'zlarini ritmik
faoliyatini ortishi hisobiga yuz beradi. Bundan tashqari.
neyronlar-
ni ajralib turuvchi va vaqtinchalik b ogianishlarini tutashishida
ishtirok etuvchi m embranalarda am inokislotalar konfiguratsiyasi-
ning (tashqi ko'rinishi, shakli) o'zgarishi haqida ham taxm inlar bor.
M a iu m k i. hosil qilingan shartli reflekslar jud a uzoq muddat
saqlanishi mumkin. ayrim paytlarda bu vaqt yillar bilan hisobla
nadi.
Hosil b o ig a n vaqtinchalik bog'lanishlarni uzoq vaqt saqlanishi-
ni nim a ta ’minlaydi?
Esda saqlab qolish, xotira jarayonining mo-
hiyatini tushunish juda aniq b o iish ig a qaramasdan bu hodisaning
mexanizmi haligacha ochib berilgani yo'q.
Do'stlaringiz bilan baham: 
