Физиология. Вазифалари ва усуллари. Тиббиётдаги аҳамияти. ҚИСҚача тарихи. ҚЎЗҒалувчан тўҚималар физиологияси

Организмда айланиб юрган қон миқдорининг бошқарилиши
Тўқима ва аъзолар қон билан меъерида таъминланиши, артериал босим доимийлигининг сақланиши учун организмда айланиб юрган қон ҳажми билан томирлар тизимининг умумий сиғими ўртасида муайян нисбат бўлиши зарур. Бу нисбат бир қанча нерв ва гуморал бошқарилиш механизмлари орқали таъминланади.
Қон йўқотилгач организмда айланиб юрган қон миқдори камайиши муносабати билан организм кўрсатадиган реакцияларни мисол тариқасида кўриб чиқамиз. Организм қон йўқотганда юракка қон камроқ келади ва артериал босим пасаяди. Бунга жавобан томирлар рефлектор тораяди. Бундан ташқари, томирларни торайтирувчи гормонлар: буйрак усти безларидан адреналин, гипофиздан вазопресин чиқиши рефлектор кучаяди. Бу механизмлардан сўнг ренин-ангиотензин-альдостерон тизими ишга киришади. Альдостерон артериал босимни кўтаришдан ташқари буйракда Na⁺ реабсорбциясини кучайтириш орқали бирламчи сийдикдан сув реабсорбциясини оширади ва ҳаракатдаги қон ҳажмини тиклайди.
Қон йўқотишда қон босими сақланиб туриши учун тўқима суюқлигининг томирларга ўтиши ва қон деполари деб аталувчи аъзоларда тўпланган қоннинг умумий оқимга ўтиши ҳам муҳимдир. Оқибатда томирларда айланиб юрувчи қон миқдори ошади ва босим кўтарилади.
Қон йўқотишнинг маълум чегараси бор, бу чегарадан ўтгач бошқарилиш механизмларидан бирортаси ҳам қон босимини меъерда сақлаб тура олмайди. Организм ўзидаги қоннинг таҳминан ярмини йўқотса, қон босими тезда пасаяди ва нольгача тушади, бу эса ўлимга олиб келади.
Томирлар тонусининг кўриб ўтилган бошқарув механизмлари тўғма, шартсиздир. Аммо организмнинг индивидуал ҳаёти давомида улар асосида томирларнинг шартли рефлекслари ҳосил бўлади. Бу шартли рефлекслар туфайли атроф муҳит ўзгаришларидан дарак берувчи биргина сигнал таъсир этгандаёқ юрак-томир тизими организм учун зарур бўлган реакцияларни амалга оширишга киришади. Шундай қилиб, организм бажарилиши керак бўлган фаолиятга олдиндан мослашган бўлади.


Қон деполари
Одам тинч турганда организмда мавжуд қоннинг 45-50% гачаси қон деполарида: талоқ, жигар, тери остидаги томирлар чигали ва ўпкада бўлади. Талоқда 500мл қон бор. Талоқнинг резервуар функцияси томирларининг махсус тузилганлиги туфайли юзага чиқади. Ундаги қон капиллярлари аввал веноз синусларга киради, шундан кейингина веналарга ўтади. Синуснинг венага ўтадиган жойида сфинктер бор, у қисқарганда қон синусда ўшланиб қолади ва синус диаметри катталашади. Талоқ томирларидаги қон қуюқрок бўлиб, унда қон ҳужайраларининг концентрацияси ортиқроқ. Талоқ организмдаги барча эритроцитларнинг 1\5 қисмини ўзида сиғдира олади.
Организмнинг жисмоний ва эмоционал таранглик ҳолатларида симпатик нервларнинг қўзғалиши ва қонда адреналин кўпайиши туфайли талоқ қисқариб, сфинктерлар очилади ва талоқда йиғилган қон умумий ҳаракатдаги қонга қўшилиб кетади. Қон оқимига эритроцитларнинг қўшимча катта миқдори ўтади. Шундай қилиб, талоқ эритроцитларнинг асосий депосидир. Талоқдаги силлиқ мушаклар катта ярим шарлар пўстлоғидан келган импульслар таъсири остида, яъни шартли рефлектор йўл билан ҳам қисқаради. Бунинг оқибатида бўлажак жисмоний иш ёки эмоционал таранглик тўғрисидаги ҳар қандай сигналлар талоқни қисқартириб, қонга кўпгина эритроцитлар ўтишига сабаб бўлади. Талоқдан қон чиқиши қон йўқотганда, куйиш, шикастланиш, гипоксия, асфиксия ва бошқа холларда кузатилади.
Талоқ яна бир неча функцияларни бажаради: 1) талоқда ўз ёшини яшаб бўлган эритроцитлар парчаланади (“эритроцитлар кабристони”), 2) талоқ ёт заррачалар, бактериялар, вируслар токсинлар в.б. ни зарарсизлантиради, 3) антителолар ҳосил қилишда иштирок этади, 4) лимфоцитлар ва моноцитлар ишлаб чиқаради, (қон ишлаш функцияси), кўриниб турибдики, талоқ иммунитетда фаол иштирок этади, 5) талоқ қизил илиқда қон ишлаб чиқарилишини бошқаришда қатнашади.
Жигар томирларида ва тери остидаги томирлар чигалида (одамнинг шундай чигалида 1 литргача қон бўлиши мумкин) қон бошқа томирлардагига нисбатан анча (10-20 баравар) секин айланади. Шунинг учун бу аъзоларда қон ўшланиб қолади ва улар гўё қон резервуарлари ёки қон деполари ҳисобланади. Жигар веналарининг йирик тармоқларида сфинктерлар мавжуд бўлиб, улар қисқарганда жигардан қоннинг оқиб чиқиб кетишига қаршилик килади. Жигардаги қон умумий циркуляциядан талоқдаги қон каби четда қолмайди, бироқ унинг ҳаракати сусаяди. Қон депоси вазифасини хамма веналар, айниқса тери веналари бажаради.