Физиология. Вазифалари ва усуллари. Тиббиётдаги аҳамияти. ҚИСҚача тарихи. ҚЎЗҒалувчан тўҚималар физиологияси

Мавзу: Моддалар алмашинуви

Модда алмашинуви ҳаёт учун хос бўлиб, унинг тўхташи билан ҳаёт ҳам тўхтайди. Модда алмашинуви турли моддаларнинг ташқи муҳитдан организмга кириши, уларнинг ўзлаштирилиши, ўзгартирилиши ва ҳосил бўлган парчаланиш маҳсулотларининг организмдан чиқарилишидан иборатдир. Модда алмашинуви оқибатида ҳужайра структуралари узлуксиз ҳосил бўлади, янгиланади ва парчаланади, турли кимёвий бирикмалар синтезланади ва парчаланади. Шу билан бирга кимёвий бирикмалар парчаланиши туфайли улардаги потенциал энергия ажралиб, кинетик энергия, асосан иссиқлик ва механик, қисман электр энергиясига айланади.

Энергия сарфининг ўрнини тўлдириш, тана массасини сақлаб туриш ва ўсиш талабларини қондириш учун организм ташқи муҳитдан оқсиллар, ёғлар, карбонсувлар, витаминлар, минерал тузлар ва сув қабул қилиб туриши зарур. Буларнинг миқдори, хоссалари ва нисбати организм ҳолати ва унинг яшаш шароитига мос, яъни гомеостазни таъминлаш учун етарли бўлиши керак. Бу овқатланиш орқали амалга оширилади. Турли моддалар парчаланиши туфайли ҳосил бўладиган ниҳоявий маҳсулотлардан организмни айрув аъзолари тозалаб туради.
Модда алмашинуви икки жараён: ассимиляция (анаболизм) ва диссимиляция (катаболизм) бирлигидир. Ассимиляция ўз ичига қуйидагиларни олади: 1) ташқи мухитдан организм учун зарур моддаларни қабул қилиб олиш; 2) моддаларни организм ҳужайра ва тўқималари учун керакли бирикмаларга айлантириш; 3) ҳужайра структура битрикмалари, ферментлар ва бошқа бошқарув бирикмаларини синтезлаш ҳамда эскирганларини янгилаш; 4) оддий бирикмалардан мураккаб бирикмаларни синтезлаш; 5) эҳтиет, заҳира сифатида йиғиш.
Диссимиляция асосан парчаланишдан иборат бўлиб, эскирган, ишдан чиққан тўқима элементларини бартараф этиб, уларнинг янгиланиши учун шароит яратади ва ҳаётий жараёнларга сарфланадиган энергияни ажратади. Организм соғлом бўлиши учун диссимиляция жараёнлари ассимилияция жараёнлари билан албатта мувозанатлашган бўлиши шарт. Бу тенглик динамик ўзгариб туради. Масалан, энергияни кўплаб сарфлашни талаб этувчи жисмоний иш вақтида диссимиляция жараёнлари устунлик қилади. Жисмоний иш тугаши билан сарфланган заҳираларни қайта тиклаш учун ассимиляция жараёни кучаяди. Ёш ўсаётган организмда ассимиляция жараёнлари, кексайганда эса диссимиляция жараёнлари устунлик қилади.
Овқат маҳсулотларининг организм учун пластик ва энергетик моҳиятлар и тафовут қилинади. Пластик моҳият шундан иборатки, кўпчилик моддалар ҳужайралар таркибига киради, нобуд бўлган ҳужайраларнинг қайта тикланишида, организм ўсишида, гормонлар, ферментлар ва бошқа органик бирикмалар синтезида иштирок этади. Бир кеча-кундузда тери эпителийси ҳужайраларининг 5%, ҳазм йўллари эпителийсининг 50%, 25, 0 қон в.б. янгиланиб туради.
Биз тўқималарда содир бўладиган кимёвий ўзгаришларга тўхталмаймиз, чунки бу биологик кимё вазифасидир. Физиология организмдаги модда ва энергия сарфларини, унга қандай моддалар зарурлигини, организм сарфларини тўла қондирувчи овқатнинг сифат кўрсаткичларини аниқлаш билан кифояланади.
Кейинги баённомамизда биз оқсиллар, ёғлар, карбонсувлар, минерал тузлар ва сув алмашинувини шунингдек, витаминлар аҳамиятини алоҳида-алоҳида кўриб чиқамиз. Аммо организмда бу моддаларнинг ҳаммаси бир вақтда ва ўзаро боғлиқ ҳолда ўзгаради. Алмашинувнинг алоҳида звеноларини ажратиш бир бутун биологик жараённи айрим қисмларга сунъий бўлиш демакдир. Бирок ўрганишни осонлаштириш ва моддаларнинг физиологик аҳамияти ҳар хил бўлгани учун шундай қилинади.