Fiziologiya

Havo yo`llarining ahamiyati

Havo yullaridan utayotgan atmosfera havosi changdan tozalanadi, iliydi va namlanadi. Burundan nafas olishda havo changdan yaxshi tozalanadi. Havo anchagina tor burun yullaridan utayotganida uyurma xarakatlar vujudga keladi va changning yirik zarralari burun yullari, burun-halqum va xikildok shillik pardalariga urilib, ularni koplab turuvchi shilimshiqka yopishib koladi. Havo tozalanishining bu mexanizmi shu kadar samaraliki, diametri 4-6 mk dan oshmaydigan chang zarralarigina ichki nafas yullariga uta oladi.

Bronxlar bilan traxeyadagi kiprikli epiteliy faoliyati xam chang zarralarinnng chikib ketishiga yordam beradi. CHangning yirik zarralari traxeya bilan bronxlarga kirib kolganda refleks yuli bilan yutal tutadi, burunga kirganda esa refleks yuli bilan aksa tutadi. Yutal va aksirish nafasni kiyinlashtiruvchi yot zarralar va shilimshiqdan nafas yullarini tozalovchi ximoyaviy nafas reflekslaridir. Bronxlar devorida, ayniksa ularning mayda tarmoklari – bronxiolalarda ularning teshigini toraytiruvchi xalkasimon muskullar bor. Oxirgi bronxiolalarning muskul tolalari qisqarganda ularning teshigi shu kadar torayadiki, bronxiolalarga tutushgan al’veolalar nafasda katnasha olmaydi, chunki al’veolalarga havo kirmay kuyadi. Bronxiolalarning silliq muskullari adashgan va simpatik nervlardan innervatsiya oladi. Adashgan nerv ta`sirlanganda bronxlarning muskullari qisqaradi, teshiga torayadi, simpatik nervlar ta`sirlanganda esa shu muskullar bo’shashadi va bronxlar kengayadi. Nn.vagi ta`sirlanganda bronxlarning muskullari shu kadar qisqaradiki, nafas olish va chikarish kiyinlashib koladi.

O’pka ventilyatsiyasi. Katta yoshdagi odam tinch turganda nafas xarakatlari minutiga kariyb 16-20 marta takrorlanadi. Bolalar tezrok nafas oladi: masalan, yangi tugilgan bola minutiga 60 marta nafas oladi. Bir minutdagi nafas olish sonini ayrim nafas olish xajmiga, ya`ni nafas havosiga kupaytirib, o’pka ventilyatsiyasining minutlik xajmini xisoblab chikish mumkin. Katta yoshli kishida bu xajm 6-8 l ga teng.

O’pka ventilyatsiyasining minutlik xajmi ventilyatsiyaning kanchalik samarali ekanligini tula ta`riflab bermaydi. Buni kuyidagi misolda kursatish mumikn. Ikki xolda o’pka ventilyatsiyasining minutlik xajmi 6 l ga teng deb faraz kilaylik. Birinchi xolda odam minutiga 20 marta nafas olgan, xar birining xajmi 300 ml. Ikkinchi xolda 10 marta nafas olgan, xar birining xajmi 600 ml. Zararli bushlik xajmi o’rta xisobda 140 ml ekanligi nazarda tutilsa, nafas olish chukurligi 300 ml ga teng bulganda zararli bushlik ventilyatsiyasiga nafas havosining taxminan ½ xajmi ketadi. Binobarin, xar bir nafas olish paytida al’veolalarga 300-140=160 ml havo etib boradi.

Nafas olish chukurligi 600 ml bulganda esa al’veolalarga 600-140=460 ml, ya`ni nafas havosining ¾ xajmi etib boradi. O’pka ventilyatsiyasining minutlik xajmi 6 l ga teng bulganda birinchi xolda al’veolalar ventilyatsiyasi 20 x 160 =3,2 l ni, ikkinchi xolda esa 10 x 460 = 4,6 l ni tashqil etadi. SHunday qilib, siyrak, lekin chukur nafas ancha samarali bo`ladi, chunki bunda al’veolalar yaxshirok ventilyatsiyalanadi. Keltirilgan misol nafas gimnastikasining muxim amaliy axamiyati borligini va undan maqsad – tugri nafas olishga urganish ekanligini kursatib turipti.

Qon kislorodni al’veolyar havodan gavda tukimalariga va karbonat angidridni gavda tukimalaridan o’pka al’veolalariga tashib beradi. Bu gazlar Qonda kanday xolatda bo`ladi? Ularning Qonga yutilishi va Qondan ajralib chiqishi kanday faktorlarga bog’liq? SHuni kurib chikaylik.

Gazlarning partsial bosimi va tarangligi

Suyuklik ustida gazlar aralashmasi bo’lsa, unda xar bir gaz uzining partsial bosimiga, ya`ni uning uz xissasiga tugri keladigan bosimga yarasha eriydi. Gazlar aralashmasining umumiy bosimini va uning protsent xisobidagi tarkibini bilib olgach, gazlar aralashmasidagi xar kanday gazning partsial bosimini xisoblash chikish mumkin. Masalan, havoning atmosfera bosimi simob ustuni xisobi bilan 760 mm bulganda kislorodning partsial bosimi 760 mm dan 79% ni (ya`ni 601 mm ni) tashqil etadi. Al’veolyar havodagi gazlarning partsial bosimini xisoblaganda havo gavda temperaturasida partsial bosimi 47 mm ga teng bulgan suv buglari bilan tuyinganligini xisobga olish kerak. SHuning uchun kolgan gazlar (azot, kislorod, karbonat angidrid) ga 760 mm emas, balki 760-47=713 mm tugri keladi. Al’veolyar havodagi kislorod miqdori 14,3% ga teng bulganda uning partsial bosimi fakat 102 mm ga teng keladi; karbonat angidrid midori 5,6% bulganda uning partsial bosimi 40 mm ga teng.

Muayyan partsial bosimdagi gaz bilan tuyingan suyuklik partsial bosimi past bulgan shu gazga duch kelsa, gazning bir qismi eritmadan chikib ketadi va erigan gaz miqdori kamayadi. Gazning bosimi yukori bo’lsa, suyuklikda ko`proq gaz eriydi. Gazlarning erishi partsial bosimga bog’liq, ya`ni gazlar aralashmasining umumiy bosimiga emas, balki xuddi shu gazning bosimiga bog’liq. Suyuklikda erigan gaz, masalan, kislorod azot atmosferasiga xatto juda yukori bosim ostida azot turgan bushlikka chikayotgandek chikaveradi.Suyuklik ma`lum tarkibli gazlar aralashmasiga duch kelganda suyuklikka kirgan yoki undan chikkan gaz miqdori suyuklikdagi va gazlar aralashmasidagi gaz bosimlarining nisbatiga bog’liq bo’lish bilangina kolmay, balki ularning xajmlariga xam bog’liq.

Bosimi suyuklikdagi gazlar bosimidan keskin fark kiluvchi gazlar aralashmasining katta xajmi suyuklikning katta xajmiga duch kelsa, kup miqdordagi gaz suyuklikka kirishi yoki undan chiqishi mumkin. Etarlicha katta xajmli suyuklik kichik xajmdagi gaz pufakchasiga duch kelsa, aksincha, juda oz miqdordagi gaz suyuklikka kiradi yoki undan chiqadi va suyuklikning gazlar tarkibi amalda uzgarmaydi. Suyuklikda erigan gazlar uchun erkin gazlardagi «partsial bosim» ga mos keladigan «taranglik» termini kullaniladi. Bosim kaysi birliklar bilan ifodalansa, taranglik xam usha birliklar, ya`ni atmosferalar yoki simob ustuni yoki suv ustuni xisobidagi millimetrlar bilan ifodalanadi. Gaz tarangligi 100 mmsimob ustuniga teng bo’lsa, suyuklikda erigan gaz 100 mm bosim ostidagi erkin gaz bilan muvozanatda turganini ko’rsatadi.

Yig`ilgan gaz tarangligi erkin gazning partsial bosimiga teng bo’lmasa, muvozanat buziladi. SHu ikki miqdor yana bir-biriga tenglashganda muvozanat tiklanadi. Masalan, berk idishda turgan suyuklikdagi kislorod tarangligi 100 mm ga teng, shu idish havosidagi kislorodning bosimi esa 150 mm ga teng bo’lsa kislorod suyuklikka kira boshlaydi. Ayni vaqtda suyuklikdagi kislorod tarangligi orta boradi, suyuklikdan tashkaridagi kislorod bosimi esa pasayaveradi, yangi dinamik muvozanat karor topmaguncha va bu ikki miqdor 150 bilan 100 mm orasidagi yangi kiymat olib baravarlashmaguncha bosim va taranglik uzgaraveradi. Bu xolda bosim va taranglikning kanday uzgarishi gaz bilan suyuklikning nisbiy xajmlariga bog’liq.