|
б) Параллелопипед шаклидаги пластинкани ҳажмини ҳисоблаш учун қуйидаги ифодадан фойдаланилади
В=б·д·c (3)
бу ерда: б – узунлиги,
д –ени,
c-баландлиги.
1
. Параллепипеднинг б, д, c -томонларини штангенсиркул ёки микрометр ёрдамида 0,01 мм аниқлиқда бир неча бор ўлчаб, натижани 3-жадвалга ёзамиз.
2. Тажрибани натижаларидан фойдаланиб (3) ифода ёрдамида ҳажмни ҳисоблаймиз.
3. Тажрибадан олинган қийматлар асосида (4) ифода билан нисбий хатоликни ҳисоблаймиз.
(4)
4. Ҳақиқий қиймат Вхак= шаклда ифодаланади.
3-жадвал
Н
|
д
мм
|
дд
мм
|
б
мм
|
дб
мм
|
c
мм
|
дc
мм
|
В
мм
|
дВ
мм
|
|
1
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ўқ
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Синов саволлари
1. Хатоликни қандай турларини биласиз? Улар қандай сабабларга кўра вужудга келади?
2. Абсолют ва нисбий хатоликлар қандай аниқланади?
3. Абсолют ва нисбий хатолик деб нимага айтилади?
4. Ҳақиқий ва ўртача қиймат орасидаги муносабат қандай?
5. Кўп аргумент ва функтсияларнинг абсолют хатолиги қандай ҳисобланади?
6. Қандай ҳолларда натижани график усулида тасвирлаш мумкин?
7. Штангенсиркул ёки микрометрда ўлчашни тушунтириб беринг?
СИРПАНИШ ИШҚАЛАНИШ КОЕФФИТСИЕНТИНИ АНИҚЛАШ
Ишнинг мақсади: табиатдаги ишқаланиш турларини ўрганиш, сирпаниш ишқаланиш коеффитсиентини тажрибада аниқлаш.
Керакли асбоб ва қурилма: қия текислик, сирпаниш ишқаланиш коеффитсиенти текширадиган жисм (ёғоч, метал, резина), чизғич.
Назарий қисм
Механик жараёнларда доимо механик ҳаракатнинг материя ҳаракатининг бошқа кўринишларига озми-кўпми айланишлари рўй беради, айниқса, ҳаракатнинг иссиқлик кўринишига айланиши кўпроқ содир бўлади. Бундай ҳолларда жисмлар ёки жисм қисмлари орасидаги таъсирлар ишқаланиш кучлари деб номланади.
Сиртлари тегиб турган иккита жисм бир-бирига нисбатан кўчган вақтда юзага келадиган ишқаланиш кучлари ташқи ишқаланиш кучлари дейилади. Битта яхлит жисмнинг (Масалан: газнинг ёки суюқликнинг ) қисмлари орасидаги ўзаро ишқаланинш кучи ички ишқаланиш кучи дейилади.
Ташқи ишқаланиш икки кўринишга ажратилади: кинематик ишқаланиш – бир-бирига нисбатан ҳаракатда бўлган жисмлар орасида юзага келади, стастик ишқаланиш– ўзаро тинч турган жисмлар орасида кузатилади. Шунингдек, бундай ишқаланишлар тинч ҳолатдаги ишқаланиш, сирпаниш ишқаланиш ва думалаш ишқаланиш кўринишида мавжуд бўлади.
Жисм нисбий тинчликда турганда ишқаланиш кучи уни бир жойда ушлаб туради. Бу куч жисмнинг жойидан қўзғлишига тўсқинлик қилади ва уни тинчликдаги ишқаланиш кучи деб аталади. Бундай ишқаланиш кучининг катталиги ва йўналиши жисмнинг сирпанишини юзага келтириши мумкин бўлган ташқи кучнинг катталиги ва йўналиши билан аниқланади.
Тинчликдаги ишқаланиш кучи турли катталикка эга бўлиши ва бир-бирига тегиб турувчи сиртларда турли ёналишларни олиши мумкин, бироқ катталиги бўйича тинчликдаги максимал ишқаланиш кучи деб аталадиган кучдан катта бўла олмайди. Ташқи куч тинчликдаги максимал ишқаланиш кучидан катта бўлмагунча жисмнинг сирпаниши юзага келмайди.
Г. Амонтон ва Ш. Кулон стастик ишқаланишга оид тажрибалари натижасида қуйидаги хулосаларга олиб келди:
1. Тичликдаги максимал ишқаланиш кучи жисмларнинг ишқаланувчи сиртларнинг катталигига боғлиқ эмас.
2. Максимал ишқаланиш кучи ишқланиётган сиртларни бир-бирига сиқиб турувчи нормал босим кучига мутаносиб бўлади, яъни
(1)
бу ерда к- статик ишқланиш коеффитсиенти (ёки тинчликдаги ишқаланиш коеффитсиенти) дейилиб, жисмнинг кимёвий табиатига, ҳолатига боғлиқ бўлади ва унинг сон қиймати нол билан бир орасида ётади.
(2)
Сирпаниш ишқаланиш коеффитсиенти Амонтон–Кулон қонуни ёрдамида қуйидагича аниқлаймиз.
Қия текисликда жисм ҳаракатини ўргансак, жисмга бир нечта кучлар таъсир этади (1-расм). Бу ерда Фн ва Фт лар оғирлик кучининг нормал ва тангентсионал ташкил этувчилари бўлиб, қийидаги формулалар билан топилади:
, (3)
бу ерда α - текисликнинг горизонтга қиялик бурчаги бўлиб, унинг кичик қийматларида жисмни ҳаракатлантирувчи куч тинчликдаги максимал ишқаланиш кучидан кичик бўлади ва жисм қия текислик сиртида тинч ҳолатда бўлади. α бурчак орттириб борилса, Фт куч ҳам ортиб боради ва бирор α 0 бурчакда
(4)
муносабатдан фойдаланиб, тинчликдаги ишқаланиш кооффитсиенти α 0 билан ишқаланиш бурчаги орасидаги боғланиш қуйидагича аниқланади
к=тг α (5)
Текисликнинг қиялиги α>α0 бўлганда жисм қия текислик бўйича сирпана бошлайди. Сирпаниш ишқаланиш кучи ҳам Кулон қонунига бўйсунади
; (6)
Бу ишда сирпаниш-ишқаланиш коеффитсиенти энергиянинг сақланиш қонуни орқали топилади. Агар м массали жисмни ҳ баландликдан қўйиб юборсак у сирпаниб 3 нуқтага келади. У холда энергиянинг сақланиш қонунига асосан:
(7)
бу ерда А1,2 – қияликда ишқаланиш кучини бажарган иши бўлиб, ҳисобга олган ҳолда га тенг.
А2,3 –горизонтал қиядаги ишқаланиш кучини бажарган иши бўлиб, га тенг.
бунда а-қиялик проектсиясининг узунлиги, б- горизонтал текисликдаги жисм босиб ўтган йўл.
А1,2, А2,3 ифодаларини (7) га қўйиб
(8)
ифодани ҳосил қиламиз.
Do'stlaringiz bilan baham: |
