Физиквий катталикларни ўлчаш ва хатоликларни ҳисоблаш

Ишни бажариш тартиби


7.3-rasm

1. 
   7.3-расм электр занжир йиғилади. Бунда ТГ–тангенс галванометр, ҚУ–қайта улагич, Р–рҳеостат, А–амперметр, Б – ўзгармас ток манбаи, К – калит.
   

2. Тангенс-буссолни буриб, унинг текислиги НС текислиги бўйича жойлаштирилади, яъни у ер магнит майдони меридианида жойлашсин (бунда стрелка кўрсаткичининг бир учи 0⁰ ни, иккинчи учи 180⁰ градусни кўрсатади).
3. Электр занжири текширилиб, ток манбаига уланади.
4. Реостат ёрдамида турли хил ток қийматлари берилиб, кўрсаткич оғиши ёзиб олинади.
5. Ҳар бир ўлчаш учун ер магнит майдон кучланганлигининг горизонтал ташкил этувчиси ҳисобланади.
6. Ўлчанган ва ҳисобланган катталиклар қуйидаги жадвалга киритилади.


7.1-жадвал

№	Тангенс-буссол доимийси : н =……… ўрам , р = …….. м
	И , ( А )	 , ( ^0 )	тг	Ҳе (А/м)	Ҳе (А/м)	 ,(%)
1
2
3
…
Ўр.қ

Назорат саволлари
1. Тангенс–галванометр қандай тузилган ва нима мақсадларда қўлланилади?
2. Ер магнит майдон кучланганлигининг горизонтал ташкил этувчиси деб нимага айтилади?
3. Айланма ток учун Био–Савар–Лаплас қонунини ёзинг.
4. Ернинг магнит майдонини характерлаб беринг.
5. Магнит майдон кучланганлиги ва унинг бирликлари.



ҒАЛТАКНИНГ ИНДУКСИЯ КОЕФФИСИЕНТИНИ АНИҚЛАШ


Ишнинг мақсади: Ўзиндуксия ҳодисаси ҳақида тасаввурга эга бўлиш, ғалтакнинг индуктивлигини ўзакли ва ўзаксиз ҳолда ўлчаб, натижаларини солиштириш.
Керакли асбоб ва қурилмалар: волтметр, амперметр, омметр, ўргани-лаётган ғалтак, ўзак, реостат, ток манбаи, улагич симлар.


Назарий қисм
Ҳар қандай берк ўтказувчан тармоқда у ажратиб олинган юзадан ўтаётган магнит индуксияси ўзгарганда, тармоқда электр токи ҳосил бўлади. Бу ҳодиса электромагнит индуксияси, ток эса индуксион ток дейилади. Индуксион токнинг катталиги магнит индуксияси оқими Ф нинг ўзгартириш усулига боғлиқ бўлмай, ўзгартириш суратига яъни га боглиқ. Масалан, тармоқдан ўтаётган электр токи шу контур ўраб олган юзасидан ўтувчи магнит оқими ҳосил қилади, Ток кучи ўзгарганда магнит оқими ўзгаради, демак, бу ўзгариш ҳам контурда электр токи ҳосил бўлишига сабабчи э.Ю.К. ҳосил қилади. Бу ҳодиса ўзиндуксия дейилади. Ленс қонунига кўра магнит майдон кучланганлиги уни ҳосил қилувчи токка боглиқ, бундан контурдаги ток ёки у ҳосил қилувчи магнит оқими ўзаро пропорсионал бўлади.
(8.1)
Л–пропорсионаллик коеффисиенти бўлиб, тармоқ индуктивлиги (ўзиндуктивлиги) дейилади. Ҳосил бўлган э.Ю.К.:
(8.2)
ифода билан аниқланади. Манфий ишора эса Ленс қонунидан келиб чиқади. Шуни ҳам эътиборга олиш керакки, Ф билан И орасидаги чизиқли боғланиш атроф–муҳитнинг магнит киритувчанлигига боғлиқ. Агар атроф–муҳитда ферромагнит модда бўлса, юқоридаги ифодалар мураккаб кўринишга эга бўлади.
Агар бўлса, юқоридаги формуладан кўринадики, бўлади. Яни контур орқали ўтувчи магнит оқимига тенг.
Индуктивлик бирлиги генри бўлиб, у занжирда ток кучи 1А бўлганда 1Вб га тенг магнит оқими ҳосил бўладиган тугуннинг индуктивлигидир:

Ўзгарувчан ток занжирининг бир қисми учун Ом қонунига асосан:
(8.3)
Агар шу қисмда индуктивлик ғалтаги ва конденсатор ҳам бўлса:
(8.4)
Фақат индуктивлик бўлганда, кейинги ифода
(8.5)
кўринишни олади. Бу ерда: И_еф- токнинг эффектив қиймати, Р – ўтказгичнинг фаол (актив) қаршилиги, У_еф – кучланишнинг эффектив қиймати,  -бурчак частота, З –занжирнинг берилган қисмининг тўлиқ қаршилиги бўлиб у қуйидагига тенг

бу ердан индуктивлик учун
(8.6)
ифодани топиш мумкин, бу ерда га тенг -тармоқ частотаси. Бизнинг электр тармоқларимизда частота 50 Гс бўлганлиги сабабли,  =314 сек^-1
Бу ишда ғалтакни қаршилиги ўзакли ва ўзаксиз ҳолда омметр, волтметр ва амперметр ёрдамида ўлчаб олиниб, натижалар солиштирилади. Ғалтакни ўзакли ва ўзаксиз ҳолдаги индуктивлиги натижалари келтирилади.