Fizika8 Uzb i-bob 1-26. pmd

IV bob. Turli muhitlarda elektr toki
125-rasm
A
K
I
126-rasm
A
I
I
t
0
U
m
U

---

101
boradi. Kuchlanish ortishi bilan anod va katodga yetib boradigan
zaryadlar soni ortib boradi. Kuchlanish ma’lum qiymatga erishganda,
havoda hosil bo‘lgan zaryadlarning hammasi anod va katodga yetib boradi.
Agar ionizator o‘chirilsa, shu zahoti zanjirda tok kuchining qiymati
nolga teng bo‘lib qoladi. Chunki, elektr razryad to‘xtaydi. Anod va katod
orasidagi havoda ionizatorsiz mustaqil ravishda razryad bo‘lmaydi.
Ionizator ta’siri to‘xtatilishi bilan to‘xtaydigan razryad nomustaqil
razryad deb ataladi.
Mustaqil razryad
Agar anod va katod orasidagi kuchlanish oshirib borilaversa nima
bo‘ladi?
125-rasmda ko‘rsatilgan tajribani davom ettirib, kuchlanishni yanada
oshirib boraylik. Kuchlanish ma’lum U
m
 katta qiymatga yetganda tok kuchi
keskin orta boshlaydi (126-rasm). Bunga sabab nima?
Anod tomon harakatlanayotgan elektronlar o‘z yo‘lida gazdagi neytral
atom bilan ko‘p marta to‘qnashadi. Elektronlarning tezligi kichik
bo‘lganda, uning kinetik energiyasi ham kichik bo‘ladi. Kichik energiyali
elektronlar bilan to‘qnashganda neytral atomlar ionlarga aylanmaydi.
Kuchlanish ortishi bilan gazda hosil bo‘lgan elektronlarning anodga
tomon harakat tezligi ham orta boradi. Kuchlanish orttira borilsa,
elektronlar shunday tezlikka erishadiki, ularning kinetik energiyasi o‘z
yo‘lida to‘qnashgan neytral atomlar elektronini urib chiqarishga,
ionlashtirishga yetarli bo‘ladi. Hosil bo‘lgan yangi erkin elektron katta
kuchlanishli maydonda katta tezlikka erishib, boshqa ion va elektronlarni
hosil qila boradi. Shu zaylda gazning ionlashishi keskin ortadi. Bu esa tok
kuchining ham keskin ortishiga sabab bo‘ladi.
Agar tashqi ta’sir — ionizator o‘chirib qo‘yilsa ham, gazning ionla-
shishi to‘xtamaydi. Elektr razryad ionizator ta’sirisiz ham mustaqil ra-
vishda davom etaveradi.