Fizika va astronomiya

Nazorat savollari:

1. 
   .Astronomiyani o‘qitishda chizmalaming o‘mini tushuntiring.
   
2. 
   .Astronomiyani o‘qitishda suratlar va chizmalar yordamida namoyish etish uchun misollar keltiring.
   

9. 
   - §. Yulduzlar osmonining surilma xaritasini yasash
   va ishlash usullari
   

Kuzatish amaliyotida o‘quvchilar duch keladigan birinchi va asosiy qiyinchilik osmondagi xarakterli yulduz turkumlarini chegaralash va bu turkumlami ulaming xarita hamda rasmlardagi tasvirlari bilan taqqoslashdan iborat.

Yulduz turkumlarining gorizontga nisbatan ko‘rinishini o'rganishda va ulardan orientir sifatida foydalanishda yulduzlar osmonning surilma xaritasi (bundan keyin surilma xarita deb aytamiz) asasiy qo‘llanma bo‘la oladi (9.1-rasm). Surilma xarita ikki qismdan: yulduzlar xaritasi va bu xaritaga qoplanadigan qoplama doiradan iborat. Yulduzlar xaritasi qismida osmonning

Bu yerda, olamning shimoliy qutbini ifodalaydigan Л nuqtadan chiquvehi radial to‘g‘ri chiziqlar og‘ish aylanalarini, har 30 li oraliqda chizilgan konseitrik aylanalar osmon parallellarini ifodalay- di. Xarita chetida bu to‘g‘ri chiziqlar yonida yozilgan ((/"dan 24“ gacha) soat o‘lchovidagi raqamlar mos ravishda mazkur og‘ish ayla- nalariga tegishli to‘g‘ri chiqishlami ko‘rsatadi. Osmon parallellari yonida (t/'lik og‘ish aylanasi bo‘ylab) yozilgan graduslar o‘lchovi- dagi raqamlar (- 45° dan 9(f gacha) mazkur osmon parallellariga mos og‘ishlami ko‘rsatadi. (Markazdan uchinchi aylana osmon ek- vatori bo‘lib, uning og‘ishi <5 = o°). Ekliptika ekvator bilan у - ba­ht >rgi tcngkunlik nuqtasi (« = o‘,<5 = o°) va у = kuzgi tengkunlik nuq- l ns i (и 12*,s = o°) da kesuvchi ekssentrik doira bilan ifodalangan.

Xaritaning osmon ekvatorini ifodalovchi konsentrik aylana ichida joylashgan (o° s<5<+90°) qismi- shimoliy yarim sferani, qol- gan qismi (ekvatordan <5-45° parallelgacha bo‘lgan qismi) janubiy yarim sharga qarashlik sohani ifodalaydi. Janubiy yarim sfera parallellari ekvatordan kattaroq radiusli aylanalar bilan ifodalangan. Shuning uchun ham bu qismda yulduz turkumlari tasvirlari haqiqiy tasvirlariga nisbatan biroz yoyilgan ko‘rinishda bo‘ladi. Xaritani chegaralab turadigan datalar limbasi deb ataluvchi tashqi aylana bo’ylnb knlcndnr yihiing ma'lum kun va oylari qo‘yilgan. Surilma xariftmhig qoplnmn doira qismi ish jarayonida yulduzlar xaritasi ustlgn qo'yiluili. (Joplama doirani chcgaralab turuvchi aylanaga soaflai limbasi dcyiladi. (J 24 qismga (soatga) bo‘lingan. Soatlami ifodalovchi raqamlar oralig‘i maydaroq teng 6 bo‘lakka bo‘lingan bo'lib, ularning har biri 10 daqiqagacha teng oraliqqa mos keladi. Soatlar limbasidagi vaqtlar o‘rtachaquyosh vaqtida berilgan.

Qoplama doiraning o‘rtacha kuzatuvchi yashayotgan shahar- ning kenglamasiga mos (yoki unga yaqin kenglamaga mos) ko‘rsatilgan aylanalaming biri bo‘lib qirqib olinishi zarur. Masalan: Toshkent kenglamasi ^ = 41° deb hisoblab, surilma qismi 4i°li oval aylana bo‘ylab qirqilsa, qirqilgan doira chegarasi Toshkent gori- zontini, gorizontdagi to'rtta asosiy nuqtalar - shimol, janub, sharq va g‘arb nuqtalarini belgilaydi. Shimoldan janubga tomon ip o‘tkazilsa, bu ip osmon meridiani, ip o‘rtasi taxminan Toshkent zenitini ifodalaydi.

Yulduzlar osmonning surilma xaritasi yordamida yulduzlaming istagan bir paytdagi (kuzatuvchi gorizontiga nisbatan) vaziyatni, shu paytda yulduz turkumlarining qaysi birlari chiqayotganini, botayotganini yoki yuqori kulminatsiyada turganligini, shuningdek, osmon sferasining sutkalik va Quyoshning-yillik harakatlari tufayli gorizont ustida ko‘rinadigan yulduz turkumlaming almashinib turishlari va hokazolami ko‘rsatish mumkin. Surilma xarita berilgan vaqtda kuzatilishi mumkin bo‘lgan kosmik obyektlaming vaziyat- larini aniqlash va kuzatish dasturini tuzish imkonini beradi.

1.