|
11.1-rasm. Qisqichbaqasimon tumanlik
(1054-yilda Savr yulduz turkumida chaqnagan o'tayangi
yulduz qoldig‘i).
Bu surat qisqichbaqasimon tumanlik 1054-yilda Savr yulduz turkumida chaqnagan (portlagan) yulduzning qoldig‘i ekanini namoyish etadi. Tumanlikning toiasimon tuzilishi vodorod chizig‘i nurida ko‘rinadi. Tolalaming rangi har xil, tumanlik ichida oq bo‘lsa, uning tashqarisiga tomon sarg‘aya va qizara boradi. Bu ulaming intensivligini ko‘rsatish uchun shunday berilgan (oq eng intensiv, qizil eng past intensivlik). Vodorod atomlarining uyg'onish potensialiga 11 000° К mos keladi va Balmer seriyasi chiziqlari shunday temperaturada eng yuqori intensivlikka yetadi va undan past hamda yuqori temperaturalarda bu chiziqlaming intensivligi pasaya boradi. Demak, oq tolalar yuqori, qizil tolalar esa past temperaturadagi tuzilmalardir. Tumanlikning tashqi qismlari faqat qizg‘ish tolalardan tarkib topgan.
Toiasimon tuzulmalar gaz, ko‘k rangdagi yaxlit
qismlar-qaynoq gaz-chang
Tumanlik ichidagi ko‘k rang bilan berilgan sohalar bu uning zich amorf (markaziy qaynoq) qismi, uning nurlanishi issiqlik nurlanish tabiatiga va spektri esa tutash spektr ko‘rinishga ega. Tumanlik tasvirida uning fizik ko‘rsatkichlar (temperature, zichlik) xaritasi tasviriangan.
Yana bir misol, bizning Galaktika qo‘shnisi bo'lgan M33 galaktikani olaylik (11.2-rasm). Uning oq nurda (rasmning markaziy qismlari, qizg‘ish va sariq rangiarda) olingan surati spiral galaktika ekanligini ko‘rsatadi. Oq nurda olingan suratni M33ni radio nurlanishda (rasmda binafsha rangda) olingan surati o‘rab turadi.
Bu M33 galaktika gaz-chang bulut bilan o‘ralganligini va gaz- chang bulut oq nurda ko‘rinadigan spiral tuzilish tarmoqlari davomi ekanligini ko‘rsatadi. Bu natija yorug‘lik nurlarida olingan galaktika surati hali galaktikani asl surati emasligini, galaktika atrofida past (ehtimol yuqori) temperaturali modda bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi.
Yuqorida keltirilgan ikkita misol, astronomiyani o‘qitishda axborot texnologiyalarini qo‘llash yangi . imkoniyatlarni ochib berishini ko‘rsatadi. Astronomiyani o‘qitishda ko‘rgazmalami, osmon yoritqichlari suratlarini qo‘llashning ahamiyati kattadir. Agar in .vii Inf kompyuter tcxnologiyalari yordamida tayyorlangan bo'lsa, liiimdn ulami o‘qish tcxnikasi tushuntirib berilsa, astronomiya u i|itish samarasi nihoyatda yuqori bo‘ladi. Bunday rasmlarni ir.tiiiiiomiya o'qitishda qo‘llash osmon yoritgichlari tabiatini in hi’.lir । \n'naltirilgan bo‘ladi.
11.2-raxni. Andromeda tuntanligi (xarg'ixh oq rangda) va uni o'rub turuvchi qaynoq gaz (binafxha rangda berilgan radio tasvir).
Yuqorida keltirilgan ikkita misol axborot texnologiyalarini astronoiniya o‘qitishda qo‘llashning yangi imkoniyatlar ochib bcu.hini ko'rsatadi. Astronomiyani o‘qitishda ko‘rgazmalami, osmon yorilqichlari suratlarini qo‘llashni o‘mi katta. Agar bu suratlar va ko'rgazmalar kompyuter texnologiyalari yordamida inyyui langan bo‘Isa va ulami o‘qish texnikasi tushuntirib berilsa, ii'iiiuiKiniiya o'qitish samarasi nihoyatda kuchli bo‘ladi.
Nazorat savollari
I .Astronomiyada o'rganiladigan qonuniyat va jarayonlami modellashtirishning turlari?
2.Suratda rang nima?
3.Astronomik suratlami necha usul bilan aniqlashtiriladi?
12-§. Astronomik o‘quv kuzatishlarni tashkil etish
Ta’lim muassasalarida astronomik kuzatuvlami tashkil etishlar- ning maqsadi: avvalambor o'quvchilarga nazariy jihatdan bayon etilgan astronomik hodisa va jarayonlar bilan amalda tanishtirish va holatlami tabiiy ravishda tushuntirishdan iborat. Tabiiy kuzatuv- larsiz astronomik jarayonlami nazariy jihatdan tushuntirish, astronomik ta’limni faqatgina formal holatda olib borish bilan bog‘liq bo‘lib qoladi.
Astronomik kuzatuvlardan o'quvchilar osmon yoritqichlariga qarab orientir olish hamda astronomik o‘lchashlar olish ko‘nik- malariga ega bo‘lishlari kerak. Bunday ko‘nikmalar kursning amaliy astronomiya qismini xalq xo‘jaligida, aviatsiya hamda daryolarda suzishda qo‘llanilishini tushuntirib berish kerak. Shuningdek astronomik kuzatishlar o‘quvchilarda kuzatuvchanlik, xulosalar chiqarish qobiliyatlarini rivojlantiradi va tarbiyalaydi. Astronomik kuzatuvlar keyingi holatlarda amaliy ishlar deb ham nomlanadi. Amaliy kuzatuvlar o'quvchilarda shuningdek bilimlami mustah- kamlash va amaliy ko'nikmalami shakllantirishda ham katta ahamiyat kasb etadi.
Amaliy kuzatuv ishlarini ikki guruhga bo‘lish mumkin: 1) kirish kuzatuvlari - unda o'quvchilarga astronomik hodisalar haqida umumlashtirilgan, asosiy tushunchalar beriladi. Bu kabi tushunchalar o‘quvchilarga nazariy jihatdan olgan bilimlari haqida xulosalar chiqarish va umumiy tushunchalar hosil qilishga yordam beradi. 2) ko‘rgazmaviy (illyustrativ) kuzatishlar - kuzatilayotgan obyekt haqida qo‘shimcha va to‘laroq ma’lumotlar olish imkonini beradi. Kirish kuzatuvlari odatda, biror bo‘limni o‘tishdan avval o‘tkaziladi. Ko‘rgazmaviy kuzatuvlar esa odatda, bo‘lim yakun- langanidan keyin, olingan bilimlami mustahkamlash, umumlash- tirish va xulosalar chiqarish maqsadida tashkil etiladi.
Kuzatuvlar vaqtida bir obyektning o‘zi ham kirish ham illyustrativ kuzatuvlami tashkil etishda o‘rganilishi mumkin.
AMioiiomiya kursining sferik astronomiyani bo‘limini o‘rganishda kuzatuv ishlarini tashkil etish, ayniqsa ahamiyatlidir.
Kcchki kuzatuvlami tashkil etganda, aynan o‘tilayotgan mavzu yu/HNidnn masalalami o‘rganibgina qolmasdan, keyingi o‘tiladigan mnvzulnr yuzasidan ham tahlillar olib borish ham tavsiya etiladi. < t'lgniiilgan tahlillar keyingi mavzularda batafsil tushuntirib o‘tilishi kcink bo'ladi.
Kirish kuzatuvlarida quyidagi mazmundagi masalalami ko‘rish va tahlil qilish tavsiya etiladi: 1) yulduzlar osmoni bilan umumiy holda tanishtirish - yulduz turkumlari hamda yulduzlaming sutkaviy hnrnkntini o'rganish; 2) Quyoshning ko‘rinma harakati; 3) snyyoralarniiig ko‘rinma harakati; 4) Oyning ko‘rinma harakati va oy In/aliui, 5) Yupiter yo‘ldoshlari va ulaming harakati; 6) Quyoilniiiig aylanishi va dog‘laming siljishi; 7) yulduzlar rangi va sprktn. K) qo'shaloq yulduzlar; 9) o‘zgaruvchi yulduzlar vorquiligining (fzgarishi; 10) yulduz to‘dalari va tumanliklar; 11) Somon yo'li.
Ushbu kuzatuvlaming barchasini ham bir kunda o‘tkazib bo'lmaydi. Kuzatishlarning birqismini kechki kuzatuv ko‘rinishida, blr qlumliii kunduzgi kuzatuv, qolganlarini esa mustaqil ravishda ku/alhh in Inin vnzilii qilib bcrish ham inumkin bo'ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
