Fizika va astronomiya

Nazorat savollari:

I Namoyishli tajribalami qanday tushunasiz?

' I rontal laboratoriya ishlar qanday o‘tkaziladi?

1. 
   I izik praktikumning maqsadi nimadan iborat?
   

14-§. Fizikadan masalalar ishlash

I i/ikadan masalalar ishlash o‘quv ishining zaruriy element- landan biridir. Masala ishlash o'quvchilarda fizik hodisalar < nasidagi bog'lanishlarni, qoiumlarni chuqur o‘zlashtirishga, ulnming mantiqiy likilashini va izlanuvchanlik qobiliyatini yanada i ivojlanliiishga, maqsadga erishish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Olgan nazariy bilimlardan turli vaziyatlarda foyda- lanishga va nazariya bilan amaliyot orasida bog‘lanish o‘matishga <>‘rgatadi. Masala ishlash usullarini quyidagicha sinflarga ajratish iiitiinkin:

I Masalalaming turlari va ishlash yo‘llari, ulaming mazmuni vii didaktik maqsadi bo'yicha turlicha bo‘ladi. Ulami quyidagi 1*«*IgiIni i bo’yicha sinflarga ajratish mumkin:

masalada ma’lumotlar berilishi bo‘yicha;

masalani ishlash yo‘li bo‘yicha;

inasalaning mazmuni bo‘yicha va boshqalar.

l izika masalalari berilish shartiga ko‘ra to‘rt turga bo‘linadi: main turidagi masalalar, eksperimental masalalar, grafik turdagi innsalahir va tndqiqot masalalar. Bulaming har biri o‘z navbatida sonli vii slf'nl mnsalalarga bo‘linadi. Masalalar murakkabligiga ko‘ra ycngil yoki og'ir, ko'nikmaga bag‘ishlangan yoki ijodkorlikni talab qllndlgnn intiNiiliiliirgii bo'linadi. Masalalaming sharti matn turida hprllun, nlnrgn iiintnli masalalar deyiladi. Ulaming ichida kerakli 1’iuvhn mn'liimolliii, П/ik kaltaliklaming son qiymatlari beriladi va hhuhliiNh yo'll bllnn y<4 liilndi.

Sllal innsalnlai vrdiilislii hisoblashni talab qilmasdan, u yoki Ini luxlisani fiishunliiishni, hodisaning borish shartlarini tanlashni, turli qarashlami sifat tasniflarini ochishni talab qiladigan masalalardir. Bularda sonli ifodalar to‘g’ridan-to‘g‘ri berilmaydi.

Hisoblashga doir masalalar - berilgan savolning javobi hisoblashlar orqali topiladigan masalalardir. Bunday masalalami yechish uchun, dastlab ular sifat jihatdan tahlil qilinadi. Natijada hisoblash yo‘llari va yechishda qo‘llash mumkin bo‘lgan variantlar aniqlanadi hamda hisoblash uchun arifmetik, algebraik, geometrik va grafik usullar qo‘llaniladi.

Masalani arifmetik yo‘l bilan yechishda asosan arifmetik amallardan foydalanilsa, algebraik usuldan foydalanganda esa, formulalar va tenglamalar ishlatiladi. Masalani geometrik yo‘l bilan yechishda geometriyaning teoremalaridan foydalanilsa, grafik usulda esa grafik chizish yoki berilgan grafikni tahlil qilish usullari qo'llaniladi.

Matnli masalalaming ham bir necha turini ko‘rsatish mumkin: abstrakt masalalar, ishlab chiqarish va texnik mazmundagi masa­lalar. Abstrakt masalalarda hayotiy faktlar haqiqiy real modeliar va ideal obyektlar orqali beriladi. Bular o‘quvchilaming nazariy va obrazli fikr yuritishini rivojlantirishga xizmat qiladi. Egallagan bilimlarni turli notanish vaziyatlarda qo‘llashga imkon yaratadi.

Texnik mazmundagi masala kitoblarda berilgan bo‘lib, o‘qituvchi ulami kundalik matbuotdan, radio va teleko‘rsatuvlardan olingan ma’lumotlar asosida qayta tuzib, o‘quvchilarga taklif qilishi mumkin.

Masalalami yechishda eksperiment quyidagi ikki xil ma’noda ishlatiladi. Birinchisi, berilgan masalalaming javobini topish uchun albatta eksperiment o‘tkazish kerak. Ikkinchisi, masalada berilgan bog‘lanishlami aniqlash uchun yoki berilgan kattalikning son qiymatini topish uchun eksperiment o‘tkaziladi. Kerakli natijani olish uchun esa, zarur matematik hisoblash qo‘llaniladi.

Grafik usulda berilgan masalalar ham ikki turga bo'linadi. Birinchi turida masala grafik ko‘rinishda beriladi. Uni tahlil qilish va kerakli amallarni bajarish orqali javobi topiladi. Ikkinchi turida, odatdagiday sharti berilgan masala chiqariladi, javobi esa ikki kattalikning bog'ianishini ifodalovchi funksional grafik tuzish orqali topiladi.

Ayrim hollarda, masataning shartida son qiymatlar yetarlicha bcrilmay qolgan bo’ladi. Bularga berilishi to‘la bo‘lmagan masalalar dcyiladi. Yetishmagan son qiymatlarni jadvallardan, qo'llanmalar- dan yoki boshqa inimbalardnn olinadi. Bunday masalalarga o‘quv- i hilar hayotda juda ko‘p duch kclishadi. Shuning uchun bunday masalahutii ishlash, ular uchun juda foydalidir.

I izikadan masala ishlashning analitik-sintetik metodi.

1 Izluksiz ta’liin tizimida masalalami ishlashning sinalgan mclodi analitik-sintetik metoddir. Bu metodning o‘ziga xosligi •.hundan iboratki, unda analiz va sintez. birgalikda qo‘llaniladi. Bu mrlodda dastlab inasalaning shartini tahlil qilish natijasida, oxiri kciakli kattalik topiladi. Keyin esa, ma'lum kattaliklar bilan noina’lumlarni birlashtirib, sintez jarayoni bajariladi. Ulaming bog'lanishi bo'yicha tcgishli amallarni bajarish orqali, noma’lum kattalik, ma’lum kattaliklar orqali topiladi.

Bu aytilganlarni quyidagi masalani ishlashda ko‘raylik. «Massasi 1 Ot. bo'lgan haydov traktorini tuproqqa beradigan bosimni toping. I raktoming tayanch qismining uzunligi 2-m., eni-50 sm.»

l ahlil. Traktoming tuproqqa beradigan bosimini aniqlash in him, lining og‘irlik kuchini va tayanch yuzasini bilish kerak. Masalaning shartida traktoming og‘irlik kuchi ham, tayanch yuzasi ham berilmagan. Traktoming ikki tomoni bor. To‘Iiq tayanch yuzasini topish uchun, bir tomonining yuzasini topib, uni ikkiga ko'paytirish kerak. Bir tomonning yuzasi, uzunligini eniga ko'paytmasiga teng. Traktoming og‘irlik kuchi esa, erkin tushish tezlanishini uning massasiga ko‘paytmasi orqali topiladi.

Sintez. Bunda masalani yechish yo‘li teskari hal qilinadi. hhlash rejasi tuzilib, kerakli hisoblashlar bajariladi. Tahlilning кctma-kctligi quyidagicha bo‘lishi mumkin.

(i'ildirakning yoki bo‘lmasa traktoming tayanch tomonining uzunligini eniga ko‘paytirib, bir tayanchning yuzasini topamiz. I Ini ikkiga ko‘paytirsak, toTa tayanch yuza kelib chiqadi. Itaktorning massasi ma’lum boUgandan so‘ng, uning og‘irlik kinliliil topib olamiz. Traktoming tuproqqa bosimini topish uchun. og’iilik kuchini tayanch yuzasigaboTamiz.

2. 
   Silin nutsalalaini ishlashgako‘rsatma.
   
3. 
   
   

Yuqoridagi aytilganday, savol turidagi masalalar, boshqacha aytganda, sifat masalalar og‘zaki yechiladi. U uch bosqichdan iborat: masalaning shartini o‘qish, uni tahlil qilish va ishlash.

Masalaning mazmunini tahlil qilishda, dastlab shu mavzu bo‘yicha o‘quvchilarga tanish bo‘lgan qonuniyatlar, ishlatiladi. Keyin esa, masalada talab qilingan hodisani qanday tushuntirish kerak yoki berilgan savolga javob berish uchun nimalami bilish kerakligi aniqlanadi. Qo‘yilgan savolga javob topish maqsadidagi tahlillar natijasida yakuniy xulosa chiqariladi.

4. Hisoblashga doir masalalami ishlashga ko‘rsatma.

Hisoblashga doir masalalami ishlash o‘ziga quyidagi element- lami qamrab oladi: masalaning shartini qisqacha yozish, kerakli chizmalami chizish, masalani ishlash yo'lini tanlash, masalani ishlash rejasini tuzish, masalani umumiy holda ishlash, olingan natijalaming to‘g‘riligini birliklar orqali tekshirish. Formula to‘g‘ri bo‘lsa kattaliklaming son qiymatlarini qo‘yib, kerakli hisoblashlami bajarish va yakuniy javobni to‘g‘ri ekanligini tekshirish. Masalaning shartini qisqacha yozish va ishlashning turli yo‘llariga misollar keltiraylik.