Fizika o’qitish metodikasi

Suyuqlik va gazlar uchun Paskal qonuni va uning tadbiqlari. Qattiq jismlar o‘zlariga ta’sir etayotgan tashqi bosimni shu bosimlarni yuzaga keltirgan kuchlar yo‘nalishida uzatadi. Suyuqlik va gazlarda esa tashqi bosim umuman boshqacha uzatiladi. Gidrostatikaning asosiy tengla-masidan ko‘rinadiki, idishdagi siyiqlik hajmining ixtiyoriy joyidagi nuq-tani tanlamaylik, unga tashqi sirtga qo‘yilgan p0 bosim doimo ta’sir etadi.

Paskal qonuni (1663 yilda yaratilgan): yopiq idishdagi suyuqlikning tashqi sirtiga qo‘yilgan bosim shu suyuqlikning hamma ichki nuqtalariga barcha yo‘nalishlarda o‘zgarishsiz bir xil uzatiladi.

Paskal qonunining ma’nosini tushunish uchun avvalo quyidagi eksperimentni qaraymiz (2.7-rasm). Tiqin bilan yopilgan idishda suv saqlanadi. Tiqinga diametrlari bir xil uchta naycha qo‘yilgan bo‘lib, ularning suyuqlikdagi quyi teshiklari bir xil chuqurlikda joylashgan, ammo ular har xil tomonga (quyiga, yonga va yuqoriga) yo‘naltirilgan, yana bitta naycha esa suvga yetmaydigan qilib, purkagichga rezinali ballon orqali ulangan.

Gidravlik zichlagich va uning ishlash prinsipi. Gidravlik zichlagish deb silindrik shaklidagi har xil diametrli, ya’ni ko‘ndalang kesimlari yuzasi har xil (masalan, S2 >> S1) ikkita tutash idish tushuniladi. Silindrlar suyuq yog‘ (odatda transformator yog‘i) bilan to‘ldiriladi. Gidravlik zichlagichning sxematik qurilmasi 2.10-rasmda tasvirlangan (bu rasmda yog‘ zaxirasi va klapanlar tizimi ko‘rsatilmagan). Yuklanish qo‘yilmaganda porshenlar bir xil sathga ega bo‘ladi. Ma’lumki, suyuqlikning p bosimi deb uning S yuzachasiga ta’sir etayotgan F kuchning shu yuza birligiga nisbatiga aytiladi, ya’ni p = F / S.

Gidravlik zichlagichda S1 kichik yuzachali porshenga ta’sir etuvchi F1 kichik kuch S2 katta yuzachali porshenga ta’sir etuvchi F2 katta kuch bilan uzatiladi. Haqiqatan ham, Paskal qonuniga ko‘ra p = F1/S1 = F2/S2. Natigada F2 = F1·S2/S1 > F1, bundan esa F2/F1 = S2/S1 tenglikka kelamiz. Bu shuni bildiradiki, gidravlik zichlagich porshenlariga ta’sir eruvchi kuchlar shu porshenlar yuzalari proporsional. Shuning uchun, agar S2 yuza S1 yuzaga nisbatan qancha katta bo‘lsa, gidravlik zichlagich yordamida shuncha kuchdan yutish mumkin.