Fizika matematika

Tushuntirish (izohlash) bloki foydalanuvchining texnologiyada bilimlar
bazasidan foydalanish ketma-ketligini aks ettiradi va «nima uchun?» degan
savolga javob beruvchi xulosaga keladi.
Hozirgi vaqtda bilimlar bazasining joriy etilishi kasbiy bilimlarning
to‘planish sur’ati bilan belgilanadi.
Kasbiy faoliyatning shakllantiruvchi, ya’ni EHM bazasida
avtomatlashtiradigan qismi — bu inson tomonidan to‘plangan bilimlarning
uncha katta bo‘lmagan qismidir. To‘plangan bilimlarning kattagina qatlamini
yakka tartibda yig‘iladigan bilimlar tashkil etadi.
Bilimlarni strukturalashtirish yoki rasmiylashtirish bilimlarni taqdim
etishning turli usullariga asoslangan. Zamonaviy axborot tizimlarida eng ko‘p
faktlar va qoidalar usulidan foydalaniladi. Ular ayrim predmet sohalaridagi
jarayonlarni bayon etishning tabiiy usulini bayon etadi.
Qoidalar odatda tavsiya, ko‘rsatma, strategiyalarni taqdim etishning formal
(rasmiyatchilik) usulini ta’minlaydi. Ular agar predmet bilimlari biror sohadagi
masalani yechish bo‘yicha to‘plangan amaliy tasavvurlardan paydo
bo‘lgandagina to‘g‘ri keladi. Qoidalar ko‘pincha «Agar bu...» xilidagi tasdiq
ko‘rinishda ifodalanadi. Bilimlar bazasida predmet sohasini bayon etish
ma’lumotlarni tashkil etish va taqdim etish, vazifalarni shakllantirish, qayta
shakllantirish va yechish usullarini ishlab chiqishni nazarda tutadi. Predmet
sohasi tushunchasi (obyektlari) ramzlar yordamida tasavvur qilinadi. Masalan,
bu ramz bank tizimi uchun mijoz, jamg‘arma vositasi, operatsiya, vazifa va shu
kabilar bo‘lishi mumkin. Tushunchalarni manipulyatsiya qilish uchun
79
munosabatlar aniqlanadi, turli strategiyalar (mantiqiy yoki tajriba natijasida
olingan) qo‘llaniladi. Bilimlarni taqdim etish, ularni tarkiblashtirish
tushunchalarni, murakkab, oddiy bo‘lmagan vazifalarni nazarda tutadi. Shuning
uchun qoidalar ham bilimlar bazasida murakkab yoki ko‘p miqdorda va hajmda
bo‘ladi.
Ekspert tizimlari shunday ishlab chiqiladiki, bunda yechim tanlash
mantiqini asoslash va o‘rgatish hisobga olinadi. Ko‘pgina ekspert tizimlarida
tushuntirish (izohlash) mexanizmi bo‘ladi. Mazkur mexanizm qanday qilib
tizim ushbu qarorga kelganini tushuntirish uchun zarur bo‘lgan bilimlardan
foydalanadi. Bunda ekspert tizimini qo‘llash, undan foydalanish va harakat
chegarasini aniqlash juda muhimdir.
Axborot texnologiyasining ekspert tizimida foydalaniladigan asosiy
komponentlari (tarkibiy qismlari) quyidagilar: foydalanuvchining interfeysi,
bilimlar bazasi, interpretator, tizimni yaratish moduli.