Fizika matematika fakulteti umumiy fizika kafedrasi

p
M
m
. 
Yadroning o’lchami juda kichik bo’lgani uchun, masalani echimini engillashtirish 
maqsadida yadroni “nuqta” deb hisoblash mumkin. Atomning bunday modelida 
modelning roli potenstialga ega bo’lgan elektrostatik maydon hosil qiladi, deb qarash 
mumkin. 


ez
V

)
(
, 
bu erda e - elementar zaryad; Z- atom tartib raqami.
Birinchi yaqinlashda atom nazariyasining masalasi bunday elektrostatik maydonda 
elektrotning harakatini tadqiq qilish hisoblanadi.
Elementar zaryad e kattaligi bog’lanishning konstantasi rolini o’ynaydi, elektron 
elektromagnit maydon bilan qanchalik kuchli bog’langanini ko’rsatadi. Bunday 
bog’lanishning kuchini xarakterlash uchun yuqorida ko’rsatilgan o’lchov birligida 
mc
/

masofada turgan ikki elektronning itarilish elektrostatik energiyasini quyidagicha 
hisoblash mumkin bo’ladi:
2
2
)
(
mc
mc
e



2
3
1
(7, 29720 0, 00003) 10
137
e
c






. 

---

8 
Konstanta 

atom fizikasida yupqa struktura doimiyligi deb nomlanadi. Bu 
kattalik tabiiy o’lchov birligida elementar zaryadning kvadratini tavsiflaydi.

kattalikning sonli miqdori juda kichik, bunday bo’lishi elektromagnit 
ta’sirlanishning “kuchsiz” ligini ifodalaydi: bir-biridan 
mc
/

masofada turgan ikki 
elektronning elektrostatik energiyasi, ularning elektronning tinchlikdagi energiyasidan 
kichik ekanligini ko’rsatadi. Yupqa struktura doimiysi tabiatning haqiqiy fundamental
konstantalaridan biri bo’lib hisoblanadi, 

kattaligning nazariy tushunchasi yo’q. Agar 

katta miqdorda bo’lganida, dunyo boshqacha ko’rinishda bo’lar edi deb tushunish 
mumkin.
Elektron massasi 

ni topish formulasida qatnashmagani sababli zaryadi e 
bo’lgan, ixtiyoriy elementar zarracha uchun elektromagnit bog’lanish konstantasi bo’lib 
hisoblanadi. 
Bor vodorod atomining yarim mumtoz nazariyasini taklif etdi va xususiy holda 
uning atom o’lchamini quyidagi formula bilan ifodalashni taklif etdi:
.
10
29
,
5
)
2
(
9
2
2
2
cм
me
h
a
o





Shuni ko’rsatish joizki, atom o’lchami uning bog’lanish energiyasi masalasiga 
bevosita bog’liq. Agar elektron va yadro o’rtasidagi masofa aniq bo’lsa, unda atomni 
tartib qismlariga bevosita ajratishdagi ishini baholash mumkinligi kelib chiqadi. Kattalik 
o
a
- birinchi Bor radiusini ifodalaydi. Konstanta
0
a
ham boshqa mazmunga ega: 
o
a
1
ning teng o’rtacha miqdori vodorod atomining asosiy holatida 
r
1
ga teng, (bu erdagi 
r
- 
elektron bilan protoni o’rtasidagi masofa). 
o
a
ning fizik ma’nosi elektron va proton 
o’rtasidagi “tipik” masofasi ma’nosini belgilaydi. 
Hozirgi zamon atom fizikasi fani, texnikasi va energetikasining katta yutug’i bu 
atom va yadro fizikasining intensiv rivojlanishidir. Hozirgi zamon atom va yadro fizikasi 
modda tuzilishi to’g’risidagi bilimning asosi deb aytilsa mubolag’a bo’lmaydi. Bundan 
tashqari moddalargina (gazlar, suyuqliqlar, qattiq jismlar) emas, balki elektr, yorug’lik 
va materiyaning boshqa qo’rinishlari atomistik tabiatga ega. Xuddi shunday va materiya 
harakati atomistik qonunlari bilan aniqlanadi. Aytilganlarga asosan xulosa qilish 

---

9 
mumkinki, materiyaning tuzilishi va harakati to’g’risidagi atomistiq bilim hozirgi zamon 
fizikasida ollohning bergan bilimi bo’ladi. 
Hozirgi zamon atom va yadro fizikasi olimlar oldida zaruriy filosofik 
muammolarni olib keldi: materiyaning vositali va bevositali muammosi; zarrachalar va 
to’lqinlarning dualizmi, zarrachalarning bir xil shakldan boshqa shaklga o’zaro o’tishi 
shular jumlasidandir. Aniqroq qilib aytilganda bunday muammolarga zarrachalarning 
maydon bilan, fazoning materialligi, eleqtron-pozitron vakuum muammolari va h.q. 
Fizikaning “Atom fizikasi” bo’limida atomning elektron qobig’i tuzilishi va 
atomlarning asosiy xossalari: kimyoviy, elektr, optikaviy va b.q. ko’rib o’tiladi. 
Atom to’g’risidagi bilimlar qadim zamonda tug’ilgan edi. Grek faylasuflari 
Levklipp (500 yil bizning eramizgacha), Anaksagor (500-428 yil bizning eramizgacha), 
Empedokl (492-432 yillar bizning eramizgacha), Demokrat (460-370 yil bizning 
eramizgacha), Epikur (341-270 yil bizning eramizgacha) jismlarning atom tuzilishi 
haqidagi bilimlar o’sib keldi. Bu sohada Demoqratning xizmatlari juda katta, u olam 
bo’sh fazodan va cheksiz ko’p bo’linmaydigan materiya zarrachalar-atomlardan iborat 
deb hisoblagan. Barcha jismlar o’zlarining shakli, holati va taqsimlanishi bilan farq 
qiladigan atomlardan tuzilgan, Atomlarning qo’shilishi va ajralishi yo’li bilan jismlar 
paydo bo’ladi va yo’qoladilar. Demokrat g’oyasining kamchiligi shundaki, u bo’sh fazo 
mavjud deb hisoblagan. Demokratning bu g’oyasiga Aristotel teskari qarab, 
materiyaning uzluksizligi asosida uningcha bo’sh fazo bo’lishi mumkin emas deb 
qaraydi, yana Aristotel atomlarning bo’linish g’oyasiga ham qarshi chiqdi.
Shunday qilib o’sha zamonda materiyaning tabiatiga qarab (birinchidan materiya 
bo’linadi va ikkinchidan materiyaning uzluksiz ekanligidan kelib chiqqan holda) ikki 
qarama-qarshi g’oyalar paydo bo’ldi. 
Atomistika XVII-XVIII asrlarda boshqa barcha fanlarga o’xshash atomistika ham 
ko’zga ko’rinarli mufaffaqiyatlarga erishdi. Lekin shu davrning buyuk olimlari 
G.Galiley (1564-1642) va Rene Dekart (1596-1650) atomistikaning tarafdorlari 
bo’lmadilar. Ularning g’oyalari bo’yicha materiya zarrachalardan iborat deb qaradilar. 
P.Gassendi (1592-1655) Demokratning g’oyasini rivojlantirib bo’linmas atomlar orasida 
bo’sh fazolar mavjud deb qaradi. 

---

10 
Materiyaning atomistik tuzilishi va harakati yo’nalishida M.V.Lomonosovning 
(1711-1765) buyuk ishlari misol bo’ldi.
XIX asr xalq xo’jaligining keskin rivojlanishi, bug’ dvigatellarning yaratilishi, 
barcha fan sohalarning taraqqiyoti bilan xarakterlandi. 
1811 yilda buyuk italiyalik fizik-ximik Avogadro (1776-1856), franstuz fizik-
ximik Gey-Lyussak (1778-1850) ishlariga tayangan holda bir xil tashqi holatda: 
temperatura (haroratda); bir xil hajmda barcha gazlarning molekulalar soni bir xil bo’ladi 
degan kashfiyotlar yaratildi. Shundan keyin atomistik bilim gipotezasidan ilmiy 
nazariyaga o’tishga to’g’ri keldi, bu esa moddalarning tuzilishi to’g’risidagi bilimlarning 
boyishiga asos bo’ldi.
XIX asrda moddalarning molekulyar-kinetik nazariyasi, 1827 yilda esa ingliz 
olimi Broun mikroskopik zarrachalarning uzluksiz xaotik harakati yaratildi.
1860 yillardan qeyin moddalarning molekulyar-kinetik nazariyaga ta’luqli 
tadqiqotlarga bir qancha dunyo olimlarining ilmiy ishlarini va ixtirolarini qo’shsa 
bo’ladi: nemis fiziklari A.Kryoniga (1822-1879), R.Klauzius (1822-1888); ingliz 
fiziklari D.Djoul (1818-1889), D.K.Maksvel (1831-1879); avstraliyalik fiziq 
L.Bolstman(1844-1906); polshalik fizik M.Smoluxovskiy (1872-1917) va b.q.shular 
jumlasidandir. 
Buyuk russ kimyochi D.I.Mendeleevning (1834-1907) kimyoviy elementlarning 
davriy qonunini yaratilganidan keyin atom to’g’risidagi bilimlar yana boyidi. Bu qonun 
atom va molekulalar tuzilishining murakkab masalalarini echishda yo’l boshlovchi bo’lib 
xizmat qildi. 
V.Kruks (1832-1919) va D.D.Tomsonlarning (1856-1940) katod nurlarini kashf 
qilganlarida ular elektronlar oqimini kashf etganlarini payqab qolishdi. Keyinchalik esa 
ular tomonidan elektron zaryadi va massasi aniqlandi. 
1911 yilda D.D.Tomson tomonidan atom tuzilishi modeli yaratildi. Tomson 
bo’yicha atom musbat zaryadlangan shar shaklida bo’lib uning ichida manfiy 
zaryadlangan elektronlar mavjud. Bunday model noto’g’ri bo’lsa ham, lekin o’sha 
zamonda moddalarning elektr, optik va boshqa xossalarini tushuntirib berishga qodir 
bo’lib qoldi.

---

11 
1896 yilda franstuz fizigi Anri Bekkerel (1852-1908) radiaktiv hodisasini yaratdi. 
Bunday hodisani Per Kyuri (1859-1909) va Mariya Sklodovskaya-Kyuri (1867-1937) va 
ingliz fiziki Rezerfordlar tekshirib moddalarning asosiy xossalarini va radiaktiv 
hodisasining sabablarini aniqladilar. Aniqlashlaricha bir qator og’ir yadrolar (uran, radiy 
va b.q) ko’zga qo’rinmaydigan nurlarni nurlaydilar. 
Rezerford tez 

-zarrachalarni turli elementlarning atomlari bilan to’qnashtirganda 
tajriba natijalariga qarab xulosa qiladiki, atom barcha massasini o’z ichiga olgan va 
musbat zaryadga ega bo’lgan kichik hajmga ega bo’lgan, uning diametri esa taxminan 
10
-13
sm ga teng bo’lgan yadroga ega. Atomning bu qismi (yadrosi) atom o’lchamidan 
yuz ming marta kichik bo’ladi. 
Birinchi bo’lib atomning musbat zaryadlangan qismini Rezerford yadro deb 
nomladi. Bunga asosan atomning yadroviy (yoki planetar) modeli yaratildi. Tomson 
modelini o’zgartirgan atomning bunday yadroviy modeli hozirgi kungacha atom tuzilishi 
to’g’risidagi tassavvurlar asosi bo’lib kelmoqda. 
Yorug’lik nurlanishining kvant tabiati va yorug’lik jarayonlarning ochilishi 
yorug’lik tabiatining ikki xil tabiatga ega ekanligiga olib keldi. Lui de-Broylning 
taxminlariga asosan harakatlanayotgan har bir zarrachaga to’lqin tarqalishi to’g’ri keladi. 
Amerikalik fiziklar Devvison va Djermer 1927 yilda tajribalar asosida elektronlarning 
difrakstiya hodisasini aniqlab zarrachalarning to’lqin tabiatga ega ekanligini 
tasdiqladilar. Zarrachalar korpuskulyar va to’lqin tabiatga ega ekanligi atomning ichki 
tuzilishi to’g’risidagi tassavvurlarni yanada yangi nazariyalar bilan boyitdi. Bu sohada 
kerakli usullar va tadqiqotlar sovet fiziklariga tegishli: Ya..I.Frenkel, V.A.Foq, 
D.D.Ivanenko, I.E.Tamm, L.D.Landau,A.A.Sokolov, A.S. Davidov va b.q. 

-zarrachalarning azot yadrosi bilan to’qnashgandan keyin vodorod atomi 
yadrosi va proton yuzaga kelishini 1919 yilda Rezerford aniqladi, bunday hodisa sun’iy 
ravishda atomlarning bir ko’rinishidan boshqasiga o’tishining boshlanishi davri bo’lib 
qoldi. 1919 yildan boshlab ingliz fizigi Aston tomonidan izotoplar kashf qilindi, franstuz 
fiziklari I.Kyuri (1897-1956) va F.Jolio-Kyuri (1900-1958) va ingliz fiziki Chadvik 
neytrinoni kashf qilishdi, bular esa yadro fizikasining kelib chiqishiga asos bo’lib qoldi 
[3]. 

---

12 
Shunday qilib atom fizikasi XX asrning 20-yillarida fan sifatida shakllana bordi. 
Buning sababi esa o’sha yillari buyuk ilmiy kashfiyotlarning ochilgani bo’ldi. Bulardan 
ba’zilarini qisqa mazmunda keltiramiz. 
1874 y.-Stoni, Faradey va Avogadro sonlaridan elib chiqib