Fizika matematika fakulteti umumiy fizika kafedrasi

 
 

---

6 
 
KIRISH 
Tabiatdagi jamiki tirik va jonsiz mavjudotlarning asosini atomlar tashkil qiladi. 
Atomlar esa o’z navbatida molekulalarni hosil qiladi. Atom fiziqasi shu atrofimizdagi 
bizni o’rab turgan olamning asosi bo’lgan atomlar tuzilishi, xususiyatlari va ular bilan 
bo’ladigan jarayonlarni o’rganadi. Fizikaning atom fizikasi bo’limi o’zining tutgan o’rni 
va ahamiyati jihatidan fizikaning boshqa bo’limlaridan ajralib turadi va juda ko’p fan 
tarmoqlari bilan uzviy bog’lanib ketgan. Ushbu metodik qo’llanma atomning tuzilishi 
to’g’risidagi asosiy tushuncha va qonuniyatlarni o’zida mujassamlashtirgan: issiqlikning 
nurlanishi; elektromagnit nurlanishning korpuskulyar xususiyatlari; zarralar va 
to’lqinlar; vodorod atomining Bor nazariyasi; kvant mexanikasining asoslari; bir 
elektronli atomlar; ko’p elektronli atomlar; rentgen spektrlari; atom tashqi kuchlar 
maydonida; molekulalar xususiyatlari. Qo’llanmadagi har bir bobdan keyin: tayanch 
iboralar; nazorat savollari, asosiy va qo’shimcha adabiyotlar ro’yxati qeltirilgan.
Ushbu qo’llanma oliy o’quv yurti “Fizika” ta’lim yo’nalishi talabalarining o’z ustida 
mustaqil ishlash, adabiyotlardan foydalana bilish va shu asosda etarli bilimga ega bo’lish 
uchun asos bo’lib xizmat qilishi mumkin. Ma’lumki, fizika fani moddiylikning 
harakatlarini o’rganadi. Moddiylik ko’rinishi xilma-xil bo’lib, cheksiz kichik 
ob’ektlardan tortib to Koinot galaktikalarigacha bo’lishi mumkin. Tarixan inson dastlab 
o’zini o’rab olgan ko’zga ko’rinadigan atrof muhitni mukammal o’rgangan va ma’lum 
qonuniyatlar, tushunchalar yaratdi (ilmiy asoslar yaratdi). Ana shu ilmiy asoslar 
natijasida fizika fanining ham yangi bo’limlari paydo bo’la boshladi.
Hozirgi kunda inson o’z tafakkuri, fan va texnika yutuqlari yordamida uzunlikning 
eng kichik (10
-18
m) (eleqtron o’lchami) masofadan boshlab eng katta (10
26
m) (Koinot 
chegarasi o’lchami) gacha o’lchay oladi. Bundan kelib chiqadiki, bir butun olam uchun 
umumiy (universal) qonuniyatlar mavjud emas, lekin uning xususiyatlariga qarab 
uzunliklikni quyidagi to’rtta sohaga shartli ravishda bo’lish mumkin bo’ladi:
submikroolam 0

R 

10
-18
m; mikroolam 10
-18

R 

10
-7
m; makroolam 10
-7

R

10
24
m; 
megaolam 10
24

R

m. 
tomni qandaydir bir dinamik sistema deb tasavvur etsak, unda atom bir hajmni
egallagan yadrodan, uni o’rab turgan elektronlar muhitidan iborat deb qarash kerak 

---

7 
bo’ladi. Elektronlar yadroga elektromagnit kuchlar ta’siri ostida tortiladilar. Atomlar va 
malekulalar xossalarini tushunish uchun nazariya bilan tajribalarga nisbatan asoslangan 
elektromagnit kuchlar ishonch bo’lib kelmoqda. 
Zaryadlangan zarrachalar bilan elektromagnit maydonning ta’siri ifodalaydigan 
kvant nazariyasi kvant elektrodinamikasi deyiladi. Bu nazariya maxsus nisbiylik 
nazariyasi qonuniyatlarini o’z ichiga kiritgan. Bu nazariya atom va molekulalarning 
tuzilishi xuddi shunday ob’ektlar, elektromagnit nurlarni chiqarishi va yutishini
tavsiflashga olib kelgan.
Tajribalar shuni ko’rsatib kelmoqdaki, yadroni o’lchami 
13
10

sm, atomniki esa 
8
10

sm. Shunday qilib, yadroning o’lchami butun atom hajmiga nisbatan juda kichik.
Yadroning massasi elektron massasiga nisbatan juda katta, u 0,0005486 m.a.b. 
teng. Haqiqatan elektron massasining yadro massasiga nisbati quyidagiga teng:
1836
1
