Masalalar
14-masala. Fazoviy kema
s
m /
9
,
0
=
υ
tezlik bilan Yer markazi tomon
harakatlanmoqda. Kema o‘zida joylashtirilgan (K` sistema) soat bilan
hisoblangan
s
t
1
0
=
∆
vaqt oralig‘ida Yer bilan bog‘langan (K` sistema)
hisob tizimida qanday l masofani o‘tadi. Yerning sutkalik aylanishi va
Quyosh atrofidagi orbital harakati hisobga olinmasin.
Berilgan:
1
/
9
,
0
0
=
∆
=
t
s
m
υ
l~?
Yechish. Fazoviy kemaning Yer bilan bog‘langan (K` sistema) hisob
tizimida o‘tgan l masofasini ushbu formula orqali aniqlaymiz
t
l
∆
⋅
=
υ
(1)
bu yerda
K
t
−
∆
sanoq sistemasida hisoblangan vaqt oralig‘i. Bu vaqt
oralig‘i K` sistemada hisoblangan vaqt oralig‘i bilan
2
0
)
/
(
1
c
t
t
υ
−
∆
=
∆
munosabatga bog‘langan
t
∆
ning ifodasini (1) formulaga qo‘yib
quyidagini olamiz:
)
/
(
1
0
c
t
l
υ
υ
−
∆
⋅
=
hisoblashlarni bajarsak l=619 Mm
15-masala. Elektronning kinetik energiyasi W
k
=1MeV. Elektronning
tezligi aniqlansin.
Berilgan:
W
k
=1MeV
78
0
υ
~?
Yechish. Kinetik energiyaning relyativistik formulasi
)
1
1
1
(
2
0
−
−
=
β
W
W
k
β
ga nisbatan o‘zgarishlar qilib zarraning yorug‘lik tezligining
ulushlarida (
c
υ
β
=
) ifodalangan tezligini topamiz:
k
k
k
W
W
W
W
W
+
+
=
0
0
)
2
(
β
bu yerda W
0
–elektronning tinchlikdagi energiyasi (
J
W
14
0
10
16
,
8
−
⋅
=
yoki W
0
=0,511MeV). Bu formula bo‘yicha hisoblashlarni energiyaning
istalgan birliklarda bajarish mumkin, chunki formulaning o‘ng
tomonidagi birliklar qisqarib ketadi va hisoblash natijasida birliksiz son
olinadi.
W
0
va W
k
larning son qiymatlarini megaelektronovoltlarga
qo‘yib, quyidagini olamiz:
941
,
0
=
β
c
β
υ
=
ekanligidan
s
m /
10
82
,
2
8
⋅
=
υ
16-masala.
s
m /
9
,
0
=
υ
tezlik bilan harakatlanayotgan elektronning
relyativisik impulsi p va kinetik energiyasi W
k
aniqlansin (bunda s –
yorug‘likning vakuumdagi tezligi)
Berilgan:
s
m /
9
,
0
=
υ
p ~? W
k
~?
Yechish. Relyativistik impuls
2
0
1
β
β
−
=
c
m
p
(1)
(1) formula bo‘yicha hisoblab quyidagini olamiz
s
m
kg
p
/
10
6
,
5
22
⋅
⋅
=
−
Relyativistik mexanikada to‘la energiya quyidagicha aniqlanadi
W=W
k
- W
0
W
k
=mc
2
va W
0
=m
0
c
2
ekanligidan, massaning tezlikka bog‘liqligini
nazarda tutib, quyidagini olamiz:
79
2
0
2
2
0
1
c
m
c
m
W
−
−
=
β
yoki
−
−
=
1
1
1
2
2
0
β
c
m
W
(2)
hisoblashlarni bajarsak ( W
0
=m
0
c
2
= 0,51MeV)
MeV
eV
eV
W
66
,
0
10
25
,
66
10
6
,
1
1
10
106
4
19
15
=
⋅
=
⋅
⋅
⋅
=
−
.
Mustaqil yechish uchun masalalar
48. Sun’iy yo‘ldoshni fazoviy kema ichida uchishidan oldin
yerdagi soatga to‘g‘rilangan soati bo‘lgan. Yo‘ldoshning tezligi
υ
o
=7,9
km/c. Yerdagi kuzatuvchi o‘z soati bilan t=0,5 yilni o‘lchaganda
yo‘ldoshdagi soat qancha orqada qoladi.
(
s
t
C
t
57
.
0
2
1
0
2
2
0
=
=
ϑ
)
49. Tayoqchaning uzunligini
∆
l=0.1mkm gacha aniqlikda
o‘lchash mumkin. Ikkita inersial sanoq tizimning qanday nisbiy
υ
tezligida xususiy uzunligi l
o
=1m bo‘lgan tayoqcha uzunligining
relyativistik qisqarishini aniqlash mumkin.
(
s
km
lo
l
C
U
/
134
/
2
=
∆
=
)
50. Tezlatgichdan uchib chiqqan ion o‘z harakati yo‘nalishida
foton chiqaradi. Agar ionning tezlatgichga nisbatan tezligi
υ
=0.8C
bo‘lsa, fotonning tezlatgichga nisbatan tezligi aniqlansin.
(C=3•10
8
m/s)
51. Ikkita tezlatgich qarama-qarshi yo‘nalishlarda tezliklari
υ
=0.9C
bo‘lgan
zarralarni
chiqaradi.
Zarralardan
biri
bilan
harakatlanayotgan sanoq tizimi uchun zarralar yaqinla shuvining nisbiy
tezligi
υ
21
aniqlansin.
(
υ
21
=0.994C)
80
52. Zarra
υ
=0.5C tezlik bilan harakatlanmoqda. Zarraning
relyativistik massasi tinchlikdagi massasidan necha marta katta?
(1.15 marta)
53. Harakatlanayotgan elektron zaryadning massaga nisbati
uchun tajribadan aniqlangan qiymati 0.88·10 Kl/kg ga teng. Elektronning
relyativistik massasi m uning tezligi
υ
aniqlansin.
(m=2 m
o
)
54. Elektron
υ
=0.6C tezlik bilan harakatlanmoqda. Elektronning
relyativistik impulsi P aniqlansin.
(P=2.05•10
-22
kg•m/s)
55. Jismning relyativistik massasi m=1g ga ortishi uchun uning
to‘liq energiyasi qanchaga ortishi kerak.
(
∆
W=90TJ)
56. Elektron
υ
=0,8C tezlik bilan uchmoqda. Elektronning
kinetik energiyasi Wk (mega elektron-voltlarda) aniqlanadi.
(Wk=0.341 MeV)
57. Agarda proton hamda elektron bir xil Wk=1GeV kinetik
energiyaga ega bo‘lsa, u holda protonning relyativistik massasi
elektronning relyativistik massasidan necha marta katta bo‘ladi?
(1.94 marta)
58. Relyativistik zarraning impulsi P=m
0
C. Tashqi kuch ta’sirida
zarra impulsi ikki marta ortdi. Bunda zarraning: 1) kinetik; 2) to‘liq
energiyasi necha marta ortadi?
(Wk=2,98; W=1,58 marta)
81
2
.
STATISTIK FIZIKA VA TERMODINAMIKA
VI - BOB. MAKROSKOPIK HOLATLAR
6.1- . Fizika hodisalarni tekshirishda dinamik, statistik va
termodinamik usullar
Agar sistema faqat bitta yoki son jihatidan cheklangan
jismlardan yoki jism qismlaridan tashkil topgan bo‘lsa, dinamik
qonuniyatlaridan foydalanib sistemadagi fizik hodisalar va jarayonlarni
o‘rganish mumkin.
Alohida olingan atom va molekula harakati ham dinamika
qonuniyatlariga bo‘ysunadi. Shuning uchun 1 sm
3
hajmdagi tartibsiz
harakatlanayotgan molekulalar bilan bog‘liq hodisalarni dinamik
qonuniyatlar asosida tekshirish mumkin. Buning uchun, avvalo, alohida
olingan molekulalarni o‘rganib chiqib, keyin hamma molekulalarning
fazodagi o‘rinlarini, tezliklarini, ular orasidagi o‘zaro va idish devoriga
ko‘rsatayotgan ta’sir kuchlarining xarakterlarini aniqlash mumkin.
Chunki, bir sekunda bir millionga yaqin amalni bajaradigan
elektron hisoblash mashinasida 1 sm
3
dagi barcha molekulalarning
o‘rinlarini va tezliklarini qayd qilish uchun kamida 6 million yil
sarflanishi kerak. Bunday hollarda alohida matematik usulga - statistik
usulga tayanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Statistik usul ehtimollik
nazariyasidan foydalanishga asoslangan. Statistik usul bir-biriga
o‘xshagan juda ko‘p, lekin bir-biridan mustaqil bo‘lgan hodisalar
to‘plamini tekshirish uchun qo‘llaniladigan usuldir. Juda ko‘p sonli
zarrachalardan tashkil topgan sistemaning fizik xususiyatlarini statistik
usuldan foydalanib o‘rganuvchi fizikaning bo‘limi - statistik fizika deb
ataladi.
Statistik usul yordamida tabiat hodisalarini yetarlicha chuqur va
aniq tekshirish mumkin bo‘lganligi uchun bunga asoslangan statistik
fizika hozirgi davrda fizika fanining turli sohalariga muvoffaqiyatli
tadbiq etilmoqda. Masalan, molekulyar fizikada issiqlik hodisalarini;
elektromagnetizmda jismlarning elektr o‘tkazuvchanlik va magnit
xususiyatlarini; optikada issiqlik nurlanish va boshqa hodisalarni statistik
fizika asosida o‘rganiladi.
Fizik hodisalar va jarayonlarni o‘rganadigan dinamik va statistik
usuldan tashqari termodinamik usul ham mavjuddir. Statistik usuldan
farqli termodinamik usul jismlarni va tabiat hodisalarni makroskopik
82
xossalarini, ularning mikroskopik manzarasiga, ya’ni o‘rganilayotgan
sistemaning ichki tuzilishi va sistemani tashkil etuvchi qismlarining
harakat holatlariga e’tibor qilmay o‘rganadi. Fizik hodisalarga
termodinamik usulni qo‘llash imkoniyati ularda energiyaning bir turdan
boshqa turiga aylanish jarayonlari bilan bog‘liqdir.
Jismlarning fizik xususiyatlarini termodinamik usul bilan
o‘rganadigan fizikaning bo‘limiga termodinamika deb ataladi.
Termodinamika tajribalaridan aniqlangan juda ko‘p ma’lumotlarni
umumlashtirgan ikki fundamental qonunga tayanadi.
Shunday qilib, mikroskopik zarrachalaridan tashkil topgan
sistemaga oid tadqiqotlarda har ikkala usul ham statistik va
termodinamik usullar keng qo‘llaniladi va ular o‘zaro bir-birini
to‘ldiradi.
6.2. . Makroskopik sistema parametrlari
Juda ko‘p sonli atom va molekulalardan tashkil topgan sistema -
makroskopik sistema deb ataladi. Makroskopik sistema holatini to‘la
ravishda aniqlay oladigan fizik kattaliklar makroskopik parametrlar deb
ataladi. Shu parametrlar va ularning o‘lchov birliklari bilan tanishaylik.
Hajm. Tashqi kuchlar ta’siriga qaramay qattiq jism molekulalari
orasida o‘zaro ta’sir kuchli bo‘lgani uchun o‘zlarining hajmlari va
shaklini, suyuqliklar esa o‘z hajmlarini saqlaydilar. Gazlar esa
molekulalar orasida o‘zaro ta’sir kuchsiz bo‘lgani uchun o‘zi solingan
idish hajmini egallaydi. Shunday qilib, sistema hajmi degan fizik
kattalik kiritiladi, hajm M
3
larda o‘lchanadi.
Harorat. Moddaning issiqlik holatini xarakterlash uchun
termodinamik kattalik harorat tushunchasi kiritiladi.
SI da haroratning absolyut termodinamik shkalasi, ya’ni Kelvin
shkalasi asosiy birlik sifatida qabul qilingan. Suvning uchlanma
nuqtasi, ya’ni qattiq, suyuq va gazsimon fazalarining muvozanatli
holatini aniqlovchi nuqta haroratigacha bo‘lgan harorat intervalining
1/273,16 qismi bir kelvin (K) deb qabul qilingan. Bu birlikdan tashqari,
haroratni o‘lchashda Celsiy shkalasi keng qo‘llaniladi. Normal bosimda
muzning erishi va suvning qaynash haroratlari intervalining 1/100 ulishi
celsiy shkalasidagi 1
°
C ni beradi. Suvning muzlash, erish va bug‘lanish
fazalarining muvozanatli holatiga to‘g‘ri kelgan haroratni 0
°
C deb olsak,
u vaqtda uchlanma nuqtaning harorati kelvin shkalasida 273,16 K shu
sharoitda suvning qaynash harorati esa 373,16 K teng bo‘ladi.
83
Demak, Kelvin va Selsiy shkalalari orasidagi bog‘lanish
quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:
T = 273, 16 + t
(6.1)
bunda sistemaning Kelvin shkalasi bo‘yicha o‘lchangan harorat T harfi
bilan, Selsiy shkalasi bo‘yicha o‘lchangan harorat esa t harfi bilan
belgilanadi.
Bosim. Bosim (R=F/S) yuza birligiga normal ta’sir etuvchi kuch
bilan o‘lchanuvchi fizik kattalikdir. Bosimning asosiy birligi sifatida
paskal (Pa) qabul qilingan. Bosimning millimetr simob ustuni
(mm.sim.ust) birligidan ham foydalaniladi. Bu birliklar orasida
quyidagicha bog‘lanish bor 1 mm.sim.ust = 133,322 Pa
Modda miqdori. Modda miqdorini o‘lchash uchun asosiy birlik
sifatida Mol qabul qilingan. Moddaning bir molining massasiga uning
molyar massasi deyiladi. Uglerod - 12 ning 0,012 kg massasidagi
atomlar soniga teng strukturaviy element (masalan, atom, molekula)
lardan tashkil topgan moddaning miqdori bir mol(
µµµµ
) deb ataladi.
Molyar massa kg/mol da o‘lchanadi va
µ
harfi bilan belgilanadi.
Masalan, kislorod ( O
2
) ning molyar massasi
µ
=0,032 kg/mol, vodorod
(N
2
) uchun
µ
=0,02 kg/mol, azot (N
2
) uchun
µ
=0,028 kg/mol, 1 mol
moddadagi molekulalar soni moddaning turiga bog‘liq bo‘lmagan
o‘zgarmas kattalik bo‘lib Avagadro soni deb ataladi va odatda, N
A
deb
belgilanadi, u N
A
= 6,0222
.
10
23
1/mol teng bo‘ladi.
Molekulalarining soni N ga teng bo‘lgan modda miqdorida necha
mol borligini aniqlash uchun quyidagi ifodadan foydalanamiz:
µ
ν
ν
m
N
N
A
=
=
,
(6.2)
Bitta gaz molekulaning massasi m
m
kg bo‘lsa, bir mol gazning massasi,
ya’ni molyar massasi
mol
kg
N
m
A
M
/
⋅
=
µ
(6.3)
teng bo‘ladi. N ta molekulalardan tashkil topgan gazning massasi:
M=m
m
N. Bu ikki massaning nisbatidan foydalanib biror V hajmdagi
molekulalarning sonini aniqlaylik:
A
N
M
N
⋅
=
µ
(6.4)
Demak, N ta gaz molekulasi egallagan hajm ma’lum bo‘lsa, birlik
hajmdagi molekulalar soni, ya’ni molekulalar konsentratsiyasini
aniqlash mumkin.
84
V
N
n
=
(6.5)
Normal sharoitda 1 kilomol gazning egallagan hajmi V
υ
=22,4 m
3
ekanligini e’tiborga olib, 1m
3
hajmdagi molekulalar soni n
0
= N
A
/V
m
=
2,7
.
10
25
m
-3
ga teng ekanligi aniqlanadi. Bu esa Loshmidt soni deb
ataladi.
Molekulalar massa
∼
10
-26
kg juda kichik bo‘lganligi sababli,
odatda, atom va molekulalarning massalarini massaning atom birligi
(m.a.b) da ifodalanadi. M.a.b. qiymat jihatdan uglerod - 12 atomi
massasining 1/12 ulishiga teng qilib olinadi:
кг
m
б
а
м
c
27
10
6607
,
1
12
1
.
.
.
1
−
⋅
=
=
(6.6)
6.3- . Issiqlik harakati
Tabiatdagi barcha moddalar molekulalardan tashkil topgan.
Moddaning barcha kimyoviy xossasini o‘zida saqlab qola oladigan eng
kichik zarrasiga molekula deb ataladi. Kimyoviy usul bilan tarkibiy
qismlarga ajratib bo‘lmaydigan moddalar kimyoviy elementlar deb
ataladi. Molekulalar orasida o‘zaro ta’sir kuchlari bo‘lib, bu kuchlarning
katta-kichikligiga qarab aynan bir moddani o‘zi qattiq, suyuq va gaz
holatlarida bo‘lishi mumkin. Molekulalar orasidagi tutinish kuchlari
nolga intilayotgan gaz ideal gazga aylana boshlaydi. Moddalarning
xususiyatlarini va xossalarini molekulalarning harakati va o‘zaro ta’sir
asosida o‘rganuvchi nazariyaga molekulyar - kinetik nazariya deb
ataladi.
Moddaning issiqlik holati uning molekulalarining issiqlik
(xaotik) harakati intensivligi bilan xarakterlanadi. Issiqlik harakat
intensivligi o‘zgarganda jismning ichki energiyasi va issiqlik holati
o‘zgaradi.
Issiqlik holatlari har xil bo‘lgan ikki modda olaylik. Birinchi
modda molekulalarining issiqlik harakati ikkinchisinikidan intensivroq
bo‘lsin. Bu moddalarni bir-biriga tekkizsak, birinchi moddaning
molekulalari moddalarning tegishish chegarasida ikkinchi modda
molekulalariga urilib, ularning issiqlik harakati intensivligini oshiradi.
Natijada, moddalarning issiqlik holatlari o‘zagaradi: birinchi moddaning
ichki energiyasi kamayadi, ikkinchisiniki esa ortadi. Aslida, moddaning
issiqlik holatini harorat belgilaydi. Harorat o‘z navbatida modda
85
molekulalari
issiqlik
harakati
intensivligini
miqdoriy
jihatdan
xarakterlovchi fizik kattalikdir.
Demak, modda molekulalarining issiqlik harakati qanchalik
intensiv bo‘lsa, uning harorati shunchalik yuqori bo‘ladi.
6.4- . Ideal gazning holat tenglamasi
Gazlar bilan bog‘liq bo‘lgan hodisalarni
o‘rganishni soddalashtirish maqsadida ideal gaz
tushunchasi
kiritiladi.
Quyidagi
soddalashtirishlarni kiritaylik:
a) gaz molekulalari orasida o‘zaro ta’sirlashish
kuchlari mavjud emas.
b) gaz molekulalarining o‘lchamlari hisobga
olmaslik darajasida kichik.
v) gaz molekulalarining o‘zaro to‘qnashishlari
elastik sharlarning to‘qnashuvidek sodir bo‘ladi.
Siyraklashtirilgan real gazlarning xossalari ideal gazga yaqin
bo‘ladi. Masalan, atmosfera bosimida vodorod va geliy gazlari ideal
gazga juda yaqin bo‘ladi. Gaz bir holatdan ikkinchi holatga o‘tganda
parametrlari o‘zgaradi. O‘zgarmas m massali gaz holatini o‘zgarishida
parametrlar (bosim R, hajm V va harorat T) dan bir o‘zgarmasdan
saqlanib
qolgan
ikkitasi
o‘zgarishi
mumkin.
1)
Izotermik jarayon (T=sonst) da
gaz holatining o‘zgarishi Boyl-
Mariot qonuni bilan aniqlanadi.
RV = const
(6.7)
2) Izobarik jarayon (P=sonst) Gey -
Lyussak qonuniga bo‘y sunadi.
)
1
(
0
t
V
V
V
α
+
=
(6.8)
bundan
const
T
V
=
(6.9)
hosil qilamiz (6.2-rasm). Bu yerda
α
v
-
gazning hajm kengayish termik koeffitsienti,
1
15
,
273
1
−
=
K
V
α
О
t
V
-273,15
6.2 –
расм
.
6.2-rasm
О
t
Р
-273,15
6.3 –
расм
.
Р
0
6.1-rasm
T=const
Izoterma
6.3-rasm
86
3) Izoxorik jarayon (V=const) da amalga oshadi va Sharl
qonuni bo‘yicha aniqlanadi (6.3-rasm).
)
1
(
0
t
P
P
p
α
+
=
(6.8)
bundan
const
T
P
=
(6.9)
ni hosil qilamiz. Bu yerda ideal gaz uchun
α
v
=
α
r
.
α
r
- bosimning
termik koeffitsientidir.
Endi ideal gaz parametrining har uchalasi R
1
, V
1
, T
1
holatdan
o‘zagarib R
2
, V
2
, T
2
holatga o‘tsin.
Bu vaqtda (T
1
=const) da gaz bosimini R
2
gacha o‘zgartiraylik.
Natijada gaz hajmi ham o‘zgaradi (V
′
). Izotermik jarayonda
V
P
V
P
′
=
2
1
1
Bunda
2
1
1
P
V
P
V
=
′
(6.12)
ifodani hosil qilamiz. Ikkinchi jarayonda ( R
2
=const) da haroratni T
2
gacha orttiramiz. Natijada gaz V
2
hajmga izobarik kengayadi. Gey -
Lyussak qonuniga asosan quyidagini yozamiz:
2
2
1
T
V
T
V
=
′
Bunda
1
2
2
T
T
V
V
=
′
(6.13)
ifoda hosil bo‘ladi. (6.12) va (6.13) lardan
2
2
2
1
1
1
T
V
P
T
V
P
=
tenglikni yozamiz. Demak, o‘zgarmas massali gaz uchun bosim va hajm
ko‘paytmasini haroratga nisbati
B
T
PV
=
(6.14)
o‘zgarmas miqdorga teng bo‘lib, bu tenglamani Klapeyron tenglamasi
deb ataladi. Bu yerda V gaz massasi va turiga bog‘liq gaz doimiysidir.
(6.14) tenglamani D.I.Mendeleev normal sharoitda 1 mol gaz uchun
87
quyidagi o‘zgartiradi:
RT
PV
М
=
(6.15)
bunda R - gazning universal doimiysi deb ataladi.
R = 8,31 J/mol
.
K
(6.16)
V
M
= 22,41
.
10
-3
m
3
/mol 1 mol ideal gazning hajmidir.
Agar (6.15) tenglamaning har ikki tomoniga m/
µ
ni ko‘paytirib
va (m/
µ
) V
M
= V teng deb olsak
RT
m
PV
=
µ
(6.17)
Klapeyron - Mendelyev tenglamasini hosil qilamiz. Bu yerda
µ
-
molyar massa, m - ixtiyoriy olingan gaz massasi.
6.5- . Ideal gaz molekulyar - kinetik nazariyaning
asosiy tenglamasi
Molekulalar issiqlik harakati tartibsiz bo‘lib, bu harakat
natijasida ular har doim bir-biri bilan va idish devori bilan to‘qnashib
turadi. Gaz molekulalari bilan idish devori hosil qilingan o‘zaro
ta’sirlaridan foydalanib, gazning devorga bergan ta’sir kuchi - bosimi
baholanadi. Birlik vaqt ichida idish devorining birlik yuziga molekulalar
tomonidan berilayotgan impulslar yig‘indisi bosimni hosil qiladi. Har bir
molekula harakat yo‘nalishiga perpendikulyar yuzaga kelib elastik
urilganda uning impulsi
i
M
i
M
i
M
m
m
m
υ
υ
υ
2
)
(
=
−
−
ga o‘zgaradi. Agar qirralarining uzunligi
l
, bo‘lgan kubning birlik
hajmidagi molekulalar sonini n deb belgilasak, kubning qarama-qarshi
devorlari orasida harakatlanayotgan molekulalar soni
3
3
1
nl
N
=
(6.18)
ifoda bilan aniqlanishi mumkin. Kub qirrasining uzunligi
l
bo‘lganligi
uchun molekulalarning u yoki bu devorga urilishlari har
τ
= 2
l
/
υ
i
vaqtda
takrorlanib turadi. Bularni hisobga olib i - molekula tomonidan devorga
berilayotgan o‘rtacha ta’sir kuchini aniqlaymiz:
l
m
m
F
i
м
i
м
i
2
2
υ
τ
υ
=
=
(6.19)
88
Devorga ta’sir etuvchi umumiy kuch esa
∑
=
=
n
i
i
i
l
m
F
1
2
υ
teng bo‘ladi. Bu ifodaning surat va maxrajini N ga ko‘paytirsak
lN
Nm
F
n
i
i
i
∑
=
=
1
2
υ
(6.20)
Bundagi
2
.
.
'
1
2
kv
r
o
n
i
i
N
υ
υ
=
∑
=
(6.21)
kattalikni o‘rtacha kvadratik tezlik deb yuritiladi.
(6.18) va (6.21) larni e’tiborga olib (6.20) ifodani quyidagicha
yozamiz
2
.
.
'
2
3
1
kv
r
o
м
m
nl
F
υ
=
Bundan
2
.
.
'
2
3
1
kv
r
o
м
nm
l
F
P
υ
=
=
(6.22)
hosil qilamiz.
Bu tenglama idela gaz molekulyar - kinetik nazariyasining
asosiy tenglamasi deb yuritiladi. (6.22) quyidagicha o‘zgartirib yozamiz:
2
3
2
2
.
.
'
>
<
=
kv
r
o
м
m
n
P
υ
(6.23)
Demak, ideal gaz bosimi birlik hajmdagi gaz molekulalari
o‘rtacha kinetik energiyasining 2/3 qismiga teng. Ikkinchi tomondan
teng bo‘lgani uchun (6.23) quyidagicha yozamiz:
К
T
m
м
2
3
2
2
=
υ
yoki
nkT
P
=
(6.23
′
)
89
6.6-
§
. Gaz molekulalarining tezliklari va energiyalari bo‘yicha
taqsimlanishiga oid Maksvell qonuni
Molekulyar-kinetik
nazariya
natijalarini
eslasak,
gaz
molekulalari har xil tezliklar bilan tartibsiz harakat qilishlari ayon bo‘ldi.
Molekulalarning o‘zaro to‘qnashishlari tufayli ularning tezliklari miqdor
va yo‘nalish jihatdan uzluksiz ravishda o‘zgarib turadi. Keyinchalik
tekshirishlardan ma’lum bo‘ldiki, normal sharoitda har bir molekula bir
sekunda taxminan 10
10
marta to‘qnashar ekan. Shu sababli, juda qisqa
vaqt ichida ham tezligi aniq qiymatga ega bo‘lgan molekulalarning
sonini aniqlash mumkin emas. Lekin ixtiyoriy yo‘nalishda tezligi
υ
dan
υ
+d
υ
gacha intervalda yotgan molekulalar sonini aniqlash mumkin.
Tezliklarning butun sohasini tezlikning juda kichik d
υ
ga teng
intervallariga ajrataylik. Bunda har bir tezliklar intervaliga dN
molekulalar soni to‘g‘ri keladi deb olaylik. dN sistemadagi barcha
molekulalar soni N ga va tezlik intervali d
ϑ
ga proporsional bo‘ladi.
dN
∼
Nd
υ
(6.24)
tezlik funksiyasi kattaligini kiritib (6.24) ni quyidagicha yozish mumkin.
dN = f(
υ
)Nd
υ
yoki
)
(
υ
υ
f
Nd
dN
=
(6.25)
(6.25)
ifodani
molekulalarning
tezliklar bo‘yicha taqsimot funksiyasi
deyiladi.
F(
υ
) - funksiya d
υ
tezliklarga
ega
bo‘lgan,
molekulalar
qolgan
barcha
molekulalarning
qanday
ulushini tashkil etish ehtimolligini
ko‘rsatadi.
Bu
taqsimot
funksiyasini
birinchi bo‘lib ingliz fizigi Maksvell
nazariy yo‘l bilan - ehtimollar nazariyasi asosida aniqlagan edi. Taqsimot
funksiyasi Maksvell tomonidan 6.4-rasmda chizilgan egri chiziq sifatida
tasvirlangan. Maksvell f(
υ
) funksiyasining analitik ifodasi quyidagi
ko‘rinishda keltirib chiqariladi:
6.4 – rasm.
90
2
2
2
/
3
2
2
4
)
(
υ
π
υ
υ
kT
m
м
“
e
kT
m
f
−
=
(6.26)
bu yerda m
m
- molekulaning massasi, T - gazning absolyut harorati.
Biror hajmdagi gazning
υ
dan
υ
+ d
υ
gacha tezliklar bilan
harakatlanayotgan molekulalarning nisbiy soni quyidagi munosabatdan
foydalanib topiladi:
2
2
2
/
3
2
2
4
)
(
υ
π
υ
υ
υ
kT
m
м
м
e
kT
m
d
f
N
dN
−
=
=
(6.27)
Uning qiymati 6.4-rasmdagi Maksvell egri chizig‘i ostidagi shtrixlangan
yuzachaga teng. (6.27) ifoda molekulalarning tezliklari bo‘yicha
taqsimlanishiga oid Maksvell qonuni deyiladi.
Maksvell egri chizig‘ining maksimumga to‘g‘ri kelgan tezligini
eng katta ehtimolli tezlik (
υυυυ
e
) deb ataladi.
υ
e
ning qiymatini topish uchun
f(
υ
) funksiyadan
υ
bo‘yicha olingan hosilani nolga tenglashtiramiz va
м
e
m
kT
2
=
υ
(6.28)
ekanligini topamiz.
Harorat yuqorilashgan sari Maksvell egri chizig‘i pasayib katta
tezliklar sohasiga cho‘ziladi.
Ideal gaz molekulalarining energiya bo‘yicha taqsimoti
N
dN
, w
dan w+dw energiya oralig‘ida w=m
υ
2
/2 kinetik energiyaga ega bo‘lgan
gaz molekulalari umumiy soni N ning qanday ulishini tashkil qilishi
bilan aniqlanadi:
dw
w
e
kT
dw
w
f
N
dN
kT
w /
2
/
3
)
(
2
)
(
−
−
=
=
π
(6.29)
Bu ifoda gaz molekulalarining issiqlik harakat energiyalari
bo‘yicha taqsimlanishiga oid Maksvell qonuni deb ataladi. Maksvell
nazariyasining to‘g‘riligi 1920 yilda nemis olimi Shtern tajribasida
isbotlangan.
6.7-
Do'stlaringiz bilan baham: |