Физика курси I

д Е п
дх ,
- йх,
дЕ „
д У,
йу,
д Е„
дг,
— йг, = йЕ„
У ҳолда (6.52) ифода куйидаги кўринишга эга бўлади:
2 № ) = - 2 (
й
£ П1).
I 
‘ 
I
Бу тенгликни
сЦЪЕК1 + 2 Е П1) =  0
I 
I
кўринишда ёзсак, ундан механикавий энергиянинг сакланиш конуни
ХЕК+1,ЕП=  сопз! 
(6.53)
I 
‘
келиб чикади. 
(6.53) 
ифодадан шундай хулосага келамизки, 
механикавий энергиянинг сақланиш конуни замирида вақтнинг бир 
жинслилиги ётади, чунки ана шу хусусият туфайли берк тизимдаги 
жараёнларнинг содир бўлиш қонунияти бу жараёнларни вакт бўйича 
бошқа пайтга кўчирилганда х,ам ўзгармайди.
V I I Б О Б
РЕЛЯТИВ ДИНАМИКА ЭЛЕМЕНТЛАРИ
7.1-§. МАХСУС НИС6ИЙЛИК НАЗАРИЯСИ ВА УНИНГ ПОСТУЛАТЛАРИ
Ҳозиргача биз ёруғлик тезлигига нисбатан жуда кичик (у<Сс) 
тезликлар билан боғлик механикавий ҳаракат конунлари билан 
танишдик. Зеро табиий шароитда учраб турадиган аксар механика- 
вий ҳодисалар ёруғлик тезлигига нисбатан анча кичик тезликларда 
содир бўлади. Фан ва техника инкилоби туфайли ёруғлик тезлигига 
якин тезликлар билан бевосита боғлик ҳодисалар ҳозирги вактда 
оддий механикавий ҳодисалар каторидан кенг жой олмокда ва 
муҳандислик механикасида кўп ҳолларда релятив механика конунла- 
ридан фойдаланилмокда. Хусусан, бу конунлар асосида катта 
тезликларда (» ж с ) элементар заррачаларнинг тўкнашишлари ва 
мазкур зарраларнинг модда билан ўзаро таъсири ўрганилади. 
Зарядли зарраларни жуда катта тезликларгача тезлатувчи курилма- 
лар релятив механика қонунлари асосида режалаштирилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Релятив механиканинг асосини А. Эйнштейн томонидан яратилган 
м а х с у с н и с б и й л и к н а з а р и я с и ташкил қилади ва у кучсиз 
гравитация майдонлари мавжуд бўлган ҳоллар учун фазо ва вақт 
ҳақидаги физикавий назария ҳисобланади. Бу назария Ньютон 
физикасининг барча тасаввурларини, айниқса фазо ва вақт 
хоссалари ҳақидаги тасаввурларни қайта кўриб чиқишни тақозо 
қилади. Чунки Эйнштейннинг нисбийлик назариясида, Ньютон 
механикасидан фарқли ўлароқ, фазо ва вақт хоссалари ҳақидаги 
тасаввурлар мазкур фазо ва вақт ичида содир бўлаётган табиат 
ҳодисалари билан узвий боғлангандир. Махсус нисбийлик назарияси- 
да физикавий ҳодисалар қонуниятлари фақатгина инерциал саноқ 
тизимларида ўрганилади. Бундан ташқари у м у м и й н и с б и й л и к
н а з а р и я с и ҳам мавжуд бўлиб, у гравитация майдонлари ҳақидаги 
назариядир.
А. Эйнштейннинг махсус нисбийлик назарияси қуйидаги иккита 
постулатга 
(принципга) 
асосланган: 
1) 
нисбийлик принципи; 
2) ёруғлик тезлигининг ўзгармаслиги принципи.
Б и р и н ч и п о с т у л а т фақат механикавий ҳодисаларга тааллуқ- 
ли бўлган Галилейнинг нисбийлик принципларини барча физикавий 
ҳодисалар учун умумлаштиришдан иборат. Бу постулат қуйидагича 
таърифланади: ҳар бир физикавий ҳодиса барча инерциал саноқ 
тизимларида бир хил содир бўлади. Бошкача айтганда, барча табиат 
қонунлари (ва уларни тавсифловчи тенгламалар) бир инерциал 
саноқ тизимидан иккинчисига ўтганда ўзгармайди, яъни мазкур 
қонунлар инерциал саноқ тизимларига нисбатан инвариантдир.
Еруғлик тезлигининг доимийлиги ҳақидаги и к к и н ч и п о с т у -
л а т қуйидагича таърифланади: ёруғликнинг вакуумдаги тезлиги 
ёруғлик манбаининг ҳаракатига боғлиқ эмас ва у барча инерциал 
саноқ тизимларида бир хилдир.
Юқорида зикр этилган постулатлар жуда кўп тажрибаларда 
тасдиқланган. Масалан, Физо тажрибаларида ёруғликнинг тезлиги 
ёруғлик тарқалаётган муҳитнинг ҳаракатига боғлиқ эмаслиги 
аниқланган. Майкельсон ва Морли тажрибалари ҳам шуни кўрсатди- 
ки, ёруғликнинг тезлиги ёруғлик манбаининг ҳаракат тезлигига 
боғлиқ эмас экан. Инерция (масса) маркази атрофида катта тезлик 
билан ҳаракатланувчи қўшалоқ юлдузларнинг ҳаракатини кузатиш 
натижалари ва бошқа бир қатор тажрибалар ҳам ёруғлик тезлиги 
ўз манбаининг ҳаракатига боғлиқ эмаслигини тасдиқлади. Шундай 
қилиб, ёруғлик тезлиги барча инерциал саноқ тизимларида бир хил 
эканлиги аниқланди. Шунинг билан бирга, ёруғликнинг вакуумдаги