Физика ўҚитиш методикаси ташкент 2019 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта

Ishdan maqsad: Elaktromagnit induksiya hodisasini o’rganish va induksion tokning hosil bo’lishini kuzatish.

1. 
   Kerakli asbob va uskunalar: Tomson g’altagi, induktiv g’altak, doimiy magnitlar, mikroampermetr (yoki galvanometr), reostat va ulash simlari.
   
2. 
   Qisqacha nazariya:
   

G’altakni kesib o’tuvchi magnit maydon oqimining vaqt bo’yicha o’zgarishi natijasida yopiq zanjirda tok hosil bo’lishi elektromagnit induksiya hodisasi deyiladi va hosil bo’lgan tokka induksion tok deyiladi.
Induksion tokni quyidagi sodda tajriba yordamida kuzatish mumkin. Buning uchun simli g’altak (yoki berk kontur) uchlari galvanometrga ulanadi. G’altak ichiga doimiy magnit kiritilsa, galvanometr strelkasining harakatga kelganligini, shuningdek, tasmasimon magnit tashqariga qarab harakatlantirilgada esa galvanometr strelkasining teskari tomonga qarab og’ayotganligini kuzatish mumkin. Magnit g’altakning ichida harakatsiz tursa, induksion tokning yuzaga kelmasligini ko’ramiz. Agar g’altak ichidagi magnitni harakatsiz qoldirib g’altakni unga nisbatan harakatga keltirsak, yana induksion tokning hosil bo’lganligini kuzatish mumkin. Demak, induksion tokning hosil bo’lishi uchun magnit va g’altakning o’zaro nisbiy harakatlanishi zarur ekan. Ammo magnitning har qanday harakatida induksion tok hosil bo’lavermaydi. Bunga ishonch hosil qilish uchun magnitni g’altakning ichida, uning vertikal o’qi atrofida aylantiraylik. Bu holda induksion tok hosil bo’lmaydi. Yuqorida ta’kidlab o’tilgan tajribalarga asoslangan holda induksion tokning hosil bo’lish sababini quyidagicha tushuntirish mumkin: induksion tok yuzaga kelishi uchun g’altakning ko’ndalang kesim yuzini kesib o’tayotgan (magnit o’zagining) magnit maydon oqimi o’zgarib turishi kerak. Agar magnit maydon oqimi g’altakning ko’ndalang kesim yuzini kesib o’tmasa yoki g’altakni kesib o’tayotgan magnit maydon oqimi vaqt o’tishi bilan o’zgarmasa, induksion tok yuzaga kelmaydi. Demak, induksiya EYK faqat berk konturni kesib o’tayotgan magnit maydon oqimining o’zgarish tezligiga bog’liq ekanligini ko’rsatadi, ya’ni ℰ=
Ushbu ifoda asosida elektromagnit induksiya qonunini ta’riflaymiz: konturdagi induksion EYK kontur bilan chegaralangan yuzadan o’tuvchi magnit oqimining o’zgarishiga proporsional, u hosil qilayotgan tok esa konturdan o’tuvchi magnit oqimining o’zgarishiga qarshilik qiladi.

3.