Физика фани ўқув хонаси ва лаборатория хоналарининг жиҳозланиш талаблари ва хавфсизлик техникаси қоидалари. Физика фанини ўқитишда кўргазма ва тажрибаларни ўтказиш методикаси

IV. Ишнинг бажарилиши.

1. 
   Динамометр ёрдамида илмоқли брусокнинг ўғирлиги ўлчанади.
   
2. 
   Динамометр учига брусокни маҳкамлаб, ҳаммаси стол устига қўйилади.
   
3. 
   Динамометрнинг иккинчи учидан ёғоч бурсок текис ҳаракатланадиган ҳолатда тортилади.
   
4. 
   Текис ҳаракат давридаги динамометр кўрсатиши Ф_т ёзиб олинади.
   
5. 
   Олинган натижалар жадвалга ёзилади.
   
6. 
   100г массали юкнинг оғирлиги динамометр ёрдамида ўлчанади ва П=П_й+П_юк формула ёрдамида ёғоч оғирлигига юкнинг оғирлиги қўшилади.
   
7. 
   Тахтача устига тарози тошлари қўйилиб, тажриба такрорланади ва натижалари жадвалга ёзилади. Бунда тахтачанинг умумий массаси м_у=м+м_юк ҳолда ҳисобланади.
   
8. 
   формула ёрдамида ишқаланиш коефитсиенти ҳисоблаб топилади.
   

Ҳисоблаш.

1-тажриба м1=196г=0,196кг П1=1,96Н Фт=0,784Н	,
µ1-?

2-тажриба м2=300г=0,3кг П2=3Н Фт=1,176Н	,
µ2-?

3-тажриба м3=392г=0,392кг П3=3,92Н Фт=1,6Н	,
µ3-?

Ҳисоблаб топилган µ₁, µ₂ ва µ₃ларнинг ўртача қиймати
µ_ўр=( µ₁+ µ₂+ µ₃)/3 формула ёрдамида ҳисобланади.

Абсолют хатолик ҳисоблаб топилади.



Абсолют хатоликнинг ўртача қиймати топилади.

Нисбий хатолик ҳисоблаб топилади.

№	м, (кг)	Фт,(Н)	П=мг, (Н)	µ=ФТ/П	µўрт	Δµ	Δµўрт	ε(%)
1
2
3

В. Хулоса. Демак биз тажрибада аниқлаётган ёғоч брусок билан ёғоч тахтача орасидаги ишқаланиш коефитсиенти µ=(0,4±0,01) га тенг экан. Бунда ишқаланиш коефитсиенти ёғоч билан ёғоч учун ўзгармас қийматга эга бўлиб, биз қанча оғирликни ошириб борсак ишқаланиш кучи ошар экан лекин коефитсиент ўзгармас экан.

1. 
   Тажриба металл тахтача устида юқоридаги тартибда такрорланади.
   
2. 
   

№	м, кг	ФТ, Н	П=мг, Н	µ=ФТ/П	µўрт	Δµ	Δµўрт	ε(%)
1
2
3

Назорат учун саволлар

1. Ишқаланиш кучи деб нимага айтилади?
2. Ишқаланиш коеффициенти нималарга богълиқ?
3. Ишқаланиш кучининг фойдали ва зарарли томонларини тушунтиринг.
4. Қандай усуллар билан ишқаланиш кучини ошириш ёки камайтириш мумкин?
5. Ишқаланиш кучининг техникада учрашига доир мисоллар келтиринг.

Мавзуга оид топшириқлар

1. 6-синфда кўргазма тажрибалар сонини ва мавзуларини айтинг.
2. 7-синфда кўргазма тажрибалар сонини ва мавзуларини айтинг.
3.Берилган тарқатма материалдаги кўрсатилган 6- синф лаборатория иши билан танишинг ва таҳлил қилинг. Ўзингиз бу лаборатория ишини мактабда қайси усул билан бажарасиз?
4.Берилган тарқатма материалдаги кўрсатилган 7- синф лаборатория иши билан танишинг ва таҳлил қилинг. Ўзингиз бу лаборатория ишини мактабда қайси усул билан бажарасиз?
5. 7-синфда бажариладиган лаборатория ишлари сонини ва мавзуларини айтинг.
6. Берилган тарқатма материалдаги кўрсатилган 8- синф лаборатория иши билан танишинг ва таҳлил қилинг. Ўзингиз бу лаборатория ишини мактабда қайси усул билан бажарасиз?
7. 7-синфда қайси лаборатория иши бажарилиши ўқувчиларда қийинчилик туғдиради? Қийинчилиги нимадан иборат?
8.7-синфда қанча намойиш (кўргазма) тажрибалар дастурда кўрсатилаган? Қанчасини сиз дарсларингизда бажарасиз? Бажарган намойиш тажрибаларни номини айтинг.
Лаборатория иши №4
Жисм тезланишининг массага ва қўйилган кучга боғлиқлигини ўрганиш.
Ишнинг мақсади: Динамиканинг иккинчи қонунини ўрганиш.
К еракли асбоблар:

1. 
   енгил ҳаракатланувчи аравача;
   
2. 
   стол устига ўрнатиладиган блок, иплари билан;
   
3. 
   рақамли лаборатория секундомери;
   
4. 
   тарози юклари ва паллача;
   
5. 
   тарози;
   
6. 
   ўлчов лентаси ёки чизғич.
   

Маълумки динамика бўлимида Нютоннинг И, ИИ, ИИИ қонунлари ўрганилади. Бунда Нютоннинг иккинчи қонунининг аналитик ифодаси қуйидагича бўлади.
а=Ф/м (1)
Таърифи: Жисмнинг олган тезланиши, қўйилган кучга тўғри пропорсионал, массасига эса тескари пропорсионал.
1-амалий иш. Енгил ҳаракатланадиган аравача олиниб унинг массаси (м_а) тарозида тортиб олинади. Унинг илгагига ип боғланади. Стол устига ўрнатилган блок орқали ип тош қўйиладиган палла илгагига боғланади(1-расм). Бунда палла массаси (м_н) ҳам тарозида ўлчаб олинади. Паллага кичик қийматдан бошлаб тошлар қўйиб борилади, ҳамда енгил туртки билан аравачанинг текис ҳаракат қилишига эришилади.
Жисм текис ҳаракат қилганда Ф_т=Ф_иш Бунда Ф_т-тортувчи куч. Ф_иш-ишқаланиш кучи. Ф_т=(м_п+м_л) г га тенг бўлади. м_л-жисм текис ҳаракат қилиши учун паллага қўйилган тош массаси.
2-амалий иш. Паллага қўшимча м₂ юк қўйилади. Юк массаси шундай танланиши керакки, унинг ҳаракати текис ҳаракатга нисбатан бироз тез бўлсин. Электрон секундомер тугмасини аравачанинг олдинги ғилдирак ўқи 1 нуқтадан ўтаётган пайтдан бошлаб ишга туширилади. 2 нуқтага етганда яна тугмача босилиб секундомер тўхтатилади. (2-расм).
1 ва 2 нуқталар ораси ўлчов лентаси ёки чизғич ёрдамида аниқ ўлчаб олинади. Натижалар жадвалга ёзилади.

Тажриба №	Аравача массаси (кг)	Палла массаси (кг)	Юклар массаси(кг)	Босиб ўтилган йўл(м)	Кетган вақт (с)	а, м/с^2
1
2
3
4
5

Жисм ҳаракати учун Нютоннинг ИИ қонуни ифодаси Ф_т-Ф_иш=Ф_н=м_аа бўлади. Бундан а=Ф/м (2) ифодага эга бўламиз. Бунда Ф_т=(м_п+м₁+м₂)г. а ни тажрибадан аниқлаш учун 1 ва 2 нуқталар оралиғи С ва шу масофани ўтиш учун кетган вақт (т) ўлчанади. С=а/т, а=2с/т²
Изоҳ: Вақтни аниқлашда секундомердан секунднинг улушлари ҳам ҳисобга олиниб ёзилади. 3 ва 4 тажрибаларни м₂ ўзгартирилган ҳоллар учун ўтказилади ва мос равишда а₂ ва а₃ тезланишлар аниқланади.
3-амалий иш. Паллада охирги тажриба ишлатилган 500 граммлик тошча қолдирилади. Аравача устига қошимча 100г, 200г, 300г, 400г тошчалар навбат билан қўйиб тажрибалар такрорланади. Ҳар бир тажриба учун а тезланиш ҳисобланиб, натижалари жадвалга ёзилади.

1. 
   Олинган натижалар таққосланиб (1) формула текширилади ва хулосалар чиқарилади.
   

Тажриба №	Аравача массаси (кг)	Палла массаси (кг)	Таъсир этувчи куч (Н)	Босиб ўтилган йўл(м)	Кетган вақт (с)	а, м/с^2
1
2
3
4

Назорат саволлари.

1. 
   Нютоннинг II қонунига таъриф беринг.
   
2. 
   Текис тезланувчан ва секинланувчан ҳаракат деб қандай ҳаракатга айтилади?
   
3. 
   Текис ўзгарувчан ҳаракатга мисоллар келтиринг.
   

8-синфда лаборатория ишларини замонавий жиҳоз ва воситалар ёрдамида бажариш методикаси.
Умумий ўртa тaълим мaктaблaридa физика тaълимининг aҳaмияти унинг фaн-теxникa тaрaққиётидa, ишлaб чиқaриш сoҳaлaридa вa кундaлик ҳaётдa тутгaн ўрни билaн белгилaнaди. Мaктaбдa физикa ўқитиш тaълимнинг умумий мaқсaдлaригa xизмaт қилиши, яъни ўқувчилaрнинг илмий дунёқaрaшини, мaнтиқий тaфaккур қилa oлиш қoбилиятини, aқлий ривoжлaнишини, ўз-ўзини aнглaш сaлoҳиятини шaклaнтириши вa ўстириши, улaрдa милий вa умуминсoний қaдриятлaрни тaркиб тoптириш ҳaмдa ижoдий муҳитни тaкoмилaштириш мaқсaдидa тaълим oлишни дaвoм эттиришлaри учун зaрур бўлгaн билим, кўникмa вa малакаларни шaкллaнтириш зaрур.
Узвийлaштирилгaн ўқув дaстуригa aсoсaн физика фaнидaн қуйидaги жaдвaлдa тaжрибa-нaмoйишлaр вa лaбoрaтoрия ишлaри синфлар кесимидa келтирилгaн.


8-синфда бажариладиган кўргазма тажрибалар.
1. Жисмларнинг электрланиши.
2. Электрланган жисмларнинг ўзаро таъсири.
3. Электр зарядининг икки тури. Электрланган жисмларнинг майдонлари.
4. Tабиатдаги электр ҳодисалари ҳақида ўқув фильми.
5. Электроскопнинг тузилиши ва ишлаши.
6. Ўтказгич бўйлаб заряднинг тақсимланиши
7. Tок манбалари ва электр генератор ҳақида ўқув фильми.
8. Электр занжирини тузиш.
9. Tок кучини амперметр билан ўлчаш.
10. Кучланишни вольтметр билан ўлчаш.
11. Tок кучининг қаршиликка ва кучланишга боғлиқлиги.
12. Ўтказгич қаршилиги унинг узунлигига, кўндаланг кесим юзи ва материалига боғлиқ бўлиши.
13. Реостатларнинг тузилиши ва ишлаши.
14. Ўтказгичларни кетма-кет ва параллел улаш.
15. Электр токининг иши.
16. Ўтказгичнинг электр токидан қизиши.
17. Электр лампаси, плита, дазмолнинг тузилиши ва ишлаши.
18. Электр ҳисоблагич.
19. Хонадонда электр занжири ва қисқа туташув ҳақида ўқув фильми .
20. Электр қаршилиги, резисторлар, реостатлар ва потенциометр ҳақида ўқув фильми.
21. Сув ва туз эритмаси ёки кислотанинг электр ўтказувчанлигини таққослаш.
22.Мустақил разряд.
23. Номустақил разряд (паст босимларда).
24. Tўғри ток атрофида магнит стрелкасининг жойлашиши.
25. Доиравий ток ва ғалтакнинг магнит майдонлари.
26. Tокли иккита ғалтакнинг ўзаро таъсири.
27. Tокли ғалтак ичига темир ўзак киритилганда ғалтак магнит майдоннинг кучайиши.
28. Электр қўнғироғининг тузилиши ва ишлаши.
29. Электромагнит телеграфнинг тузилиши ва ишлаши.
30. Электромагнит реленинг тузилиши ва ишлаши.
31. Электромагнитлар ва уларнинг қўлланилиши.
32. Магнит майдонида токли тўғри ўтказгич ва рамканинг ҳаракатланиши.
33. Микрофоннинг ишлаши.
34. Tрансформаторнинг ишлаши.
35. Индукцион ток ҳосил қилишнинг турли усуллари.
36. Магнит майдонида симли рамканинг айланишида ўзгарувчан ток олиши.
37. Ўзгарувчан ток электр двигатели.
38. Электр энергиясини ишлаб чиқариш ва узатиш ҳақида ўқув фильми.
Узвийлaштирилгaн ўқув дaстурлaри aсoсидa умумий ўртa тaълим мaктaблaридa физика фaнидaн 8-синф лaбoрaтoрия ишлaрининг мaвзулaри.

№