Fizika” fani bo’yicha

3. O’zinduksiya. O’zaroinduksiya. Induktivlik.

Elektr toki oqayotgan har qanday o'tkazgich o'zining «xususiy» magnit maydonida joylashadi. Shuning uchun konturdan oqayotgan tok kuchining o'zgarishi natijasida xuddi shu konturning o'zida elektromagnit induksiyasi ro'y beradi. Bu hodisani o'zinduksiya hodisasi deyiladi.

Konturdan o'tayotgan tok tufayli vujudga kelgan magnit oqimi tok kuchiga proporsional bo'ladi, ya'ni: Ф = LI (6)

bu yerda L - konturning induktivligi, u konturning shakli va o'lchamlari hamda muhitning magnit singdiruvchanligiga bog'liq kattalikdir. Kontur joylashgan muhitning magnit singdiruvchanligi o’zgarmasa, ayni konturning induktivligi ham o’zgarmas kattalik bo’ladi. SI da induktivlikning birligi —genri (Gn) deb ataladi.

[L]= [Ф]/[I]=Vb/A=Gn

Demak, Gn shunday g'altakning induktivligi, bu g'altakdan A o'zgarmas tok o'tganda vujudga keladigan magnit oqimi 1 Vb bo'ladi. Uzunligi l, o'ramlar soni n bo'lgan g'altakning induktivligi

L_c=(μμn²/l)S (7)

ifoda bilan aniqlanadi.

Kontuning induktivligi o'zgarmas bo'lgan hol uchun o'zinduksiya EYUK (8) ifoda bilan aniqlanadi.

ε _o’zind = - dФ/dt=-LdI/dt (8)

Demak, induktivligi IGn bo'lgan konturdan o'tayotgan tok kuchi 1 sekundda 1A ga o'zgarsa, konturda o'zinduksiya EYUK vujudga keladi.

3-rasm.

Tokning boshqa (qo'shni) konturda o'zgarishi tufayli shu konturning o'zida induksion tokni hosil qilinishi o'zaro induksiya deb ataladi. Ikkita kontur olaylik (3-rasm).

Birinchi konturdan oqayotgan tok kuchining dI₁ ga o'zgarishi ikkinchi kontur yuzini kesib o'tayotgan magnit oqimini dФ₂₁=L₂₁dI (9) ga o'zgartiradi. Bu esa o'z navbatida ikkinchi konturda

ε₂ = - dФ₂₁/dt=-L₂₁( dI₁/dt) (10) induksiya EYUK ni vujudga keltiradi. Xuddi shuningdek, ikkinchi konturdan oqayotgan tok kuchining dI₂ ga o'zgarishi tufayli birinchi kontur yuzini kesib o'tayotgan magnit oqimi

dФ₁₂ = L₁₂dI₂ (12) ga o'zgaradi.

Natijada birinchi konturda ε₁ = - dФ₁₂/dt=-L₁₂ ( dI₁/dt) (13)

induksiya EYUKi vujudga keladi.

Bu ifodalardagi L₁₂ va L₂₁ lar konturlarning o'zaro induktivligi deb ataladi. Tajribalarda ham, nazariy yo’l bilan ham L_l2 = L₂₁ ekanligi isbotlangan.