Fizika astronomiya

 

1 

 

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI 

VAZIRLIGI MUQIMIY NOMIDAGI  QO’QON DAVLAT 

PEDAGOGIKA INSTITUTI 

FIZIKA KAFEDARASI  

 

YULDASHEVA SANOBAR ULJAYEVNANING   

5140200 – “FIZIKA ASTRONOMIYA” 

TA’LIM YO’NALISHI BO’YICHA BAKALVR 

DARAJASINI  OLISH UCHUN  

“AKADEMIK LITSEY 

 VA KASB – HUNAR KOLLEJLARIDA 

TERMODINAMIKA ASOSLARI  

BOBINI O’QITISHDA DIDAKTIK  

METODLARDAN FOYDALANISH  

USLUBI” MAVZUSIDAGI 

BITIRUV MALAKAVIY   

ISHI   

 

 

ILMIY RAHBAR :  

 

 

 

 

Dotsent I.Qo’qonboev  

 

 

 

 

QO’QON 2011 

 

2 

 

 

 

M U N D A R I J A 

 

Kirish  ……………………………………………………………… 

 

1-BOB Al  VA KXKLARDA  FIZIKA FANINI O’QITISHNING 

MAZMUNI    

 

§1.1Al   va KXKlar  uchun fizika  fanida  DTS talablari  ......................    

§1.2 Al   va KXKlarda  Termodinamika  bo’limini  mazmuni.............. 

 

2-BOB TALABALARGA TERMODINAMIKA BOBIGA OID 

MAVZULARNI O’QITISHDA DIDAKTIK 

MATERILLARDAN FOYDALANISH   

 

§2.1 ―Termodinamikaning  birinchi  qonunining  izojarayonlarga 

qo’llanilishi.  Adiabadik jarayon‖  mavzusini  o’tishda didaktik 

materiallarning  qo’llanilishi................................................................ 

 

§2.2 ―Qaytar va qaytmas jarayonlar  Termodinamikaning  ikkinchi 

qonun va uning  talqini‖  mavzusini  o’tishda didaktik  materiallarning 

qo’llanilishi.......................................................................................... 

 

§2.3 ―Issiqlik mashinalari  va ularning  ishlash  printsipi. Sovutgich va 

uning  ishlashi.  Issiqlik mashinalarining  fiklari   va ularni  oshirish  

yo’llari.  Karno sikli‖  mavzusini  o’tishda didaktik  materiallarning 

qo’llanilishi........................................................................................... 

 

§2.4 ―Issiqlik mashinalarining  xalq xo’jaligidagi  o’rni. 

O’zbekistonda issiqlik  energiyasidan  foydalanish va uning 

istiqbollari.  Tabiat muxofazasi‖   mavzusini  o’tishda didaktik 

materiallarning  qo’llanilishi................................................................. 

 

XULOSA ............................................................................................   

Foydalanilgan  adabiyotlar ...................................................................   

ILOVALAR ........................................................................................   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 

 

 

KIRISH 

O’zbekiston  Respublikasi  Prizedenti  I.Karimov  O’zbekiston  Respublikasi 

Konstitutsiyasi  qabul  qilingan  kunning  19  yillikka  bag’ishlangan  tantanali 

yig’ilishida  ―Mamlakatimizni  modernizatsiya  qilish  yo’lini  izchil  davom  ettirish 

taraqqiyotimizning  muhim  omilidir‖  mavzusidagi  ma’ruzasida  2011  yil  ―Kichik 

biznes va xususiy tadbirkorlik  yili‖  deb e’lon qilindi. 

Ma’ruzada  yoshlarimiz  o’zlari  egallayotgan  eng  zamonaviy  bilim  va 

ko’nikmalarni  amalda  joriy  etishi  uchun  kasb  hunar  kollejlari  va  oly  o’quv  yurtlari 

bitiruvchilarini  kichik  biznes  va  hususiy  tadbirkorlik  sohalariga  keng  jalb  qilish 

haqida bordi.  

Bu 

borada 

O’zbekiston 

Respublikasi 

Prezidentining 

―Ta’lim 

muassasalarining  bitiruvchilarini  tadbirkorlik  faoliyatiga  jalb  etish  borasidagi‖ 

qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risidagi parmoni muhim  qadam bo’ladi.  

Hozirgi  keskin  raqobat  sharoitida  innavatsion  texnologiyalar  va  ilm  fanni 

yanada  rivojlantirish,  iqtidorli  yoshlarni  ilmiy  faoliyatga  keng  jalb  etish  o’z  ijodiy 

va  intellektual    salohiyatini  ro’yobga  chiqarishlari  uchun  ularga  zarur  shart 

sharoitlar  yaratish  muhim  ahamiyatga  ega. 

Bu  masalaga  ustivor  ahamiyat  bermasdan  turib  taraqiyot  haqida  so’z  yuritib 

bo’lmasligini  barchamiz  yaxshi  tushunamiz.  Bugun  zamonning  o’zi  ushbu 

masalani  siyosatimizning  eng  muhim  yo’nalishlaridan  biri  sifatida  belgilashni 

taqozo etmoqda.  

 

4 

 

Alohida  katta  etiborni  talab  etadigan  yana  bir  masala  shuki,  hozirgi  vaqtda 

yurtimizda  kichik  biznes va xususiy tadbirkorlik,  asosan, savdo sotiq, xizmat va 

 aloqa  sohasida  qishloq  xo’jalik  mahsulotlarini  qayta  ishlash  bo’yicha  ko’proq 

rivoj  topmoqda.  Lekin,  shu  bilan  birga,  sanoat  sohasida,  yuqo ri  texnologiyalarini 

talab  etadigan  zamonaviy  ishlab  chiqarish  tarmoqlarini  tashkil  etishda,  innavatsion 

va  nanotexnologiyalar,  farmokologiya  va  farmaseftika,  axborot  -kommunikatsiya 

tizimi,  biotexnologiya,  muqobil  energetika  turlaridan  foydalanish  sohasida, 

muxtasar  aytganda,  ilg’or  ilm  fan  yutuqlariga  asoslangan  kichik  biznes  va  xususiy 

tadbirkorlikni  rivojlantirishga  keng yo’l ochib berishimiz  zarur.  

Kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlik  –jamiyatimizning  bugungi  va  kelajak 

taraqqiyotimiz,  farovon hayotimizning  mustahkam tayanchi  bo’lishi shart. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5 

 

 

Men  AL  va  KHK  larda  o’tiladigan  fizika  darslarida  ―Termodinamika 

asoslari‖ 

bobini  o’qitishda  didaktik  materiallardan  foydalanish 

mavzusini  tanlashimdan  maqsad  hozirgi  davrda  ta’lim  sohasini  tubdan 

isloh  qilish  va  ta’lim  samaradorigini  oshirishda  o’qitishning  ilg’or  yangi 

pedagogik  texnologiyalarini  o’quv  jarayoniga  joriy  etishga  alohida 

e’tibor berilganligidir. 

  Xususan,  tabiiy  fanlar  fizika  fani  sohasida  kompyuterdan  didaktik 

materiallardan  foydalanib  mavzular  bayonini  tasvirdagi  animatsiya 

harakatlar,  yani  tabiatda  o’z  ko’zi  bilan  ko’rish  imkoni  bo’lmagan  fizik 

jarayonlarni  o’ziga  xos  tarzda  namoyish  etish  juda  katta  amaliy 

ahamiyat  kasb  etadi.  Shu  sababdan  O’zbekiston  Respublikasi  vazirlar 

mahkamasi  ta’lim,  sog’liqni  saqlash  va  ijtimoiy  muhofaza  masalalari 

kompleksi 2008 yil 18 fevraldagi 07-1-20 sonli majlis bayoni bilan 2008 

–  2009  yillarda  ta’lim  tizimini  mazmunan  modernizatsiyalash  va  ta’lim 

tarbiya  samaradorligini  yangi  sifat  darajasiga  ko’tarish  dasturi  asosida 

O’zbekiston  Respublikasi  XTV  ning  07.03.08  yildagi  2008  yilda 

uzluksiz  ta’lim  tizimini  mazmunan  modernizatsiyalash  va  ta’im  tarbiya 

samaradorligini  yangi  sifat  darajasiga  ko’tarish  bo’yicha  tadbirlarni 

ijrosini  ta’minlash  to’g’risidagi  60-sonli  buyrug’ini  bajarish  yuzasidan 

AL  va  KHK  larda  fizika  fanini  o’qitishda  didaktik  materiallardan  keng 

miqyosida  foydalanish  uslubiga  katta  e’tibor  berganligi  hozirgi  kunning 

eng  dolzarb  masalasi  hisoblanadi.  Shu  boisdan  AL  va  KHK  larda 

―Termodinamika  asoslari‖  bobini  o’qitishda  didaktik  materiallarni  dars 

jarayoniga  qo’llab  darslarni  tashkil  qilish  uslubini  ishlab  chiqish,  ta’lim 

samaradorligini  oshirishda  katta  ahamiyatga  ega deb hisoblayman.   

 

6 

 

 

1-BOB Al  VA KXKLARDA FIZIKA FANINI 

O’QITISHNING  MAZMUNI

  

§1.1Al  va KXKlar uchun fizika fanida DTS talablari

 

 

 

 

O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim 

vazirligi 

O’rta maxsus, kasb-hunar ta’lim markazi 

 

 

 

 

Fizika 

 

 

o’rta maxsus,  kasb-hunar  ta’limi 

fan dasturi 

 

 

 

 

 

 

 

Toshkent-2011 

 

7 

 

Fizika fanidan  o’rta maxsus,  kasb-hunar  ta’limining 

Davlat ta’lim  standarti 

-  fizikani  rivojlanish  tarixini,  unga  Sharqning  buyuk  allomalari  qo’shgan 

hissalarini, 

jamiyat 

rivojlanishida 

fizika 

va 

texnikaning 

ahamiyati, 

O’zbekistonda  fizika  va  texnika  sohasida  olib  borilayotgan  tadqiqotlar  haqida 

umumiy  ma’lumotlarni  bilish; 

-   fizik kattaliklarni  Xalqaro  birliklar sistemasi (SI)ni  tushintira  olish; 

-  mexanika:  kinematika,  dinamika,  Nyuton  va  mexanikada  saqlanish  qonunlari, 

statika  elementlari,  suyuqliklar  va  gazlar  mexanikasiga  oid  qonunyatlarni  bilish 

va  misollar yordamida  tushuntira  olish; 

-  molekulyar  fizika  va  termodinamika  asoslari;  molekulyar  kinetik  nazariya 

asoslari,  gaz  va  termodinamika  qonunlari,  suyuqlik  va  gazlarning  o’zaro 

aylanishi,  qattiq,  jismlar fizikasiga  oid qonunyatlarni  bilish; 

-  elektrodinamika:  elekrostatika,  o’zgarmas  to’k,  turli  muhitlarda  elektr  to’ki 

magnit  maydon,  moddalarning  magnit  xossalari,  elektro  magnit  induksiya 

qonunlarini  bilish; 

-  tebranish  va  to’lqinlar.  Optika.  Atom  va  yadro  fizikasi:  mexanik  va 

elektromagnit  tebranishlar  va  to’lqinlar,  tovish,  geometric  optika  nisbiylik 

nazarya  elementlari,  kvant,  atom  va  elementar  zarralar  fizikalariga  oid 

qonunlarni  bilish  hamda  olamni  fizik  manzarasi  to’g’risidagi  bilimlarga  ega 

bo’lish; 

-  tabiat  hodisalarini  fizik  qonunyat  asosida  tushuntira  olish  malakasiga  ega 

bo’lish; 

-  fizik qonunyatlarni  amalda  qo’lay  olish; 

-  o’lchov  asboblaridan  foydalana  olish, o’lchov  xatoligini baholay  olish; 

-  tajribalarni  o’tkaza  olish,  natijalarni  jadval,  grafik,diagramma  ko’rinishda 

tasvirlash  va  tahlil qila  olish; 

-  fizik asboblar  ishlashda  texnika  xavfsizligi  qoidalariga  rioya qilish.   

    

 

 

 

 

8 

 

KHK  larda fizika kursidan  mavzular  bo`yicha o`quv  rejasi  

 

№ 

 

 

Fizika  kursining  bo`limlari va 

mavzulari  nomi 

Ja

m

i 

 

Darslar turi bo`yicha  soatlar 

M

a’

ru

za

 

M

a

sa

la

 

y

e

c

h

is

h

 

L

a

b

o

ra

to

ri

y

a

 

T

a

k

ro

rl

a

sh

  

 

Kirish  

2 

 

 

 

 

1 

Mexanikaning  fizikaviy  asoslari 

22 

16 

4 

 

 

1.1 

Kinematika  asoslari 

8 

6 

2 

 

 

1.2 

Dinamika  asoslari 

6 

5 

1 

 

 

1.3 

Mexanikada  saqlanish  qonunlari 

2 

1 

1 

 

 

1.4 

Mexanik  tebranishlar  va  to`lqinlar 

4 

4 

 

 

 

1.5 

Takrorlash 

2 

2 

 

 

 

2 

Molekulyar  fizika  va  termodinamika 

asoslari 

24 

17 

2 

3 

2 

2.1 

Molekulyar  – kinetik  nazariya  asoslari 

va  gazlarning  xossalari 

8 

6 

1 

1 

 

2.2 

Suyuqlikning  xossalari  

6 

4 

1 

1 

 

2.3 

Qattiq  jismlarning  xossalari  

4 

3 

1 

 

 

2.4 

Termodinamika  asoslari 

4 

3 

1 

 

 

2.5 

Takrorlash 

2 

2 

 

 

 

3 

Elektrodinamika  asoslari 

80 

56 

6 

14 

4 

3.1 

Elektr maydon 

8 

6 

1 

1 

 

3.2 

O`zgarmas  tok qonunlari 

8 

5 

1 

2 

 

 

9 

 

3.3 

Turli  muhitlarda  elektr toki  

12 

7 

1 

4 

 

3.4 

Magnit  maydoni 

6 

5 

1 

 

 

3.5 

Takrorlash 

2 

2 

 

 

 

3.6 

Elektromagnit  induksiya 

4 

3 

1 

 

 

3.7 

Elektromagnit  tebranishlar 

12 

10 

1 

1 

 

3.8 

Elektromagnit  to`lqinlar 

6 

5 

1 

 

 

3.9 

Optika.  Yorug’`lik  to`lqinlari 

16 

11 

2 

3 

 

3.10  Nisbiylik  nazariyasi  elementlari 

4 

4 

 

 

 

3.11  Takrorlash 

2 

2 

 

 

 

4 

Kvant  fizikasi asoslari 

26 

22 

2 

2 

 

4.1 

Kvant  optika elementlari 

10 

8 

2 

2 

 

4.2 

Atom  va  atom yadrosi 

8 

8 

 

 

 

4.3 

Yadro  energikasi 

6 

6 

 

 

 

4.4 

Takrorlash 

2 

2 

 

 

 

5 

Umumlashtiruvchi  dars 

2 

2 

 

 

 

5.1 

Olamning  zamonaviy  fizikaviy 

manzarasi 

1 

1 

 

 

 

5.2 

Fizika  va  ilmiy – texnika  taraqqiyoti 

1 

1 

 

 

 

6 

Umumiy  takrorlash 

4 

4 

 

 

 

 

JAMI 

160 

121 

12 

19 

8 

 

 

 

 

10 

 

1.1. Akademik  litsey va  kasb  – hunar  kollejlari uchun  “Fizika” fanidan  o’quv  dasturi   

Ushbu  o’quv  dasturi  Oliy  va  o’rta  maxsus  hamda  Xalq  ta’limi  vazirliklarining  2003  yil  16 

oktyabrdagi  256/151  –  sonli  qo’shma  buyruғi  bilan  tasdiqlangan  va  akademik  litsey  va  kasb  –  ҳunar 

kollejlari  uchun  fizika  fanidan  uzviylashgan  o’quv  dasturi  sifatida  uzliksiz  ta’lim  tizimiga  joriy  etish 

uchun  tavsiya  etilgan. 

Tushuntirish  xati 

Fizika  o’quv  fanidan  ta’lim  berishning  II  boskichida  akademik  litsey, 

kasb-hunar 

kollejlarida 

umumiy 

ta’lim 

predmet 

sifatida 

o’qitiladigan  

fizika 

kursining 

maqsadi 

umumiy 

o’rta 

ta’lim 

negizida 

fizikadan 

fundamental 

bilim 

berish, 

fizik 

xodisalarni 

va 

olamning 

fizik 

manzarasini 

ilmiy 

asosda 

tushuntirish 

orqali 

o’quvchilarning 

ilmiy 

dunyokarashini 

va 

falsafiy 

mushoxada 

yuritish 

qobiliyatini 

rivojlantirish, 

nazariya  va  amaliyotning  dialektik  bog’liqligini  ochib  berish,  tabiatda  va 

texnikadagi 

fizik 

jarayong`larni 

idrok 

etish 

saloxiyatlarini 

oshirish, 

olgan 

bilimlarini 

ijtimoiy 

xayotga 

va 

xalq, 

xo’jaligidagi 

faoliyatlari 

uchun 

tayyorlash,  ta’lim  olishni  davom  ettirish    uchun  zamin  yaratishni  ta’minlashdan 

iborat. 

 

Dasturning  asosiy vazifasi: 

-akademik  litsey  va  kasb-hunar  kollejlarida  fizika  kursining  o’qitilish  izchilligini 

ta’minlash; 

 

-fizik 

tushuncha, 

hodisa 

va 

qonunlarning 

uqtirish 

ketma-ketligida 

oddiydan 

murakkablikka  qarab  borish  tizimini  saqlash; 

-o’qituvchilar 

ta’lim 

berish 

jarayonining 

bir 

me’yorda 

bo’lishiga 

erishish;  

-o’qituvchining  ish rejalarini  tartibga  tushirish; 

-oliy  o’quv  yurtiga  kirish  uchun  zaruriy  bilim,  ko’nikma  va  malakalar  bilan 

qurollantirishdan  iboratdir. 

Dasturni  tuzishda  quyidagi  g’oyalar  asos qilib olindi: 

-umumiy  urta  ta’limning  6-9-sinflarida  fizikaning  ma’lum  darajada  mantiqan 

yakunlangan  kursining  yuzaga  kelganligi,  bu  bosqich  bitiruvchilarini  akademik  litsey,  kasb-

hunar  kollejlarida  fizika  predmetidan  bilim  olishning  uzluksiziligi  va  uzviyligini  ta’minlash 

zaruriyati; 

 

11 

 

-o’quvchilarni  hozirgi  zamon  fizika  bilimlari  bilan  qurollantirish,  uning  amaliy 

tatbig’iga  doyr  tajribalar  o’tkazish,  tajriba  natijalarini  qayta  taxlil  qilib  xulosalar  chikarish, 

tabiat  va  texnikada  kechadigan  fizik  jarayonlar  moxiyatini  bilishga,  ularning  texnik  tatbiqlarini 

o’rganishlari zarurligi; 

-fizika  kursining  o’qitishni  xozirgi  zamon  talablari  darajasiga  ko’tarish  va  rivojlangan 

mamlakatlar  andozasiga  yaqinlashtirish  kerakligi. 

Dasturning  tarkibi  va  mazmuni  shu  davrgacha  amal  qilib  kelgan  o’n  bir  yillik 

umumta’lim  maktablarining  fizika  dasturi  tarkibi  va  mazmuniga  yaqindir.  Bunda  6-9-

sinflarda  o’rganilgan  fizik  bilimlarning  akademik  litsey,  kasb-hunar  kollejlarida  aynan 

takrorlanmasligiga,  ta’lim  mazmunining  uzluksizligi  va  uzviyligiga  alohida  e’tibor qaratildi. 

Ushbu  o’quv  dastur  materiali  160  dars  soatiga  mo’ljallangan.  Ajratilgan  soatlar  xar  bir 

bosh  mavzu  mazmunini  o’zlashtirishga,  shu  mavzular  buyicha  ma’ruza  o’qishga,  ko’gazma  va 

tajribalarni namoyish etishga, laboratoriya ishlarini bajarishga, masala va test topshiriklarini 

yechishga, o’quvchilarning olgan bilim, kunikma va malakalarini baxolashga mo’ljallangan.   

Laboratoriya  ishlari,  masalalar  echish,  ekskursiyaga  borish,  umumlashtirish  va 

takrorlash darslarini uyushtirish o’qtuvchi ixtiyoriga beriladi. 

O’qituvchi  fizika darsini tashkil qilishda  o’qitish usulining  turli 

shakllaridan (ma’ruza, og’zaki bayon qilish, masalalar echish, amaliy ish, 

ko’razmalilik va boshqa shakllardan) foydalanishi mumkin. Shuningdek, 

darslarni o’tishda dars berishning turli noan’anaviy  usullaridan baxs-` 

munozara, bayon, boshqotirmalar, elektron qo’llanmalar va multimediyalardan foydalanish 

tavsiya  etiladi.   

 

Dasturning mazmuni (160 soat) 

 

Kirish  (1  soat) 

Tabiatni  o’rganishda  fizikaning 

o’rni.  Fizika  va  texnika  taraqqiyoti. 

Fizikaning 

rivojlanish 

tarixiga 

oid 

ma’lumotlar. 

Tabiatni 

o’rganish 

ilmiga 

Sharqning 

buyuk 

allomalarining 

qo’shgan 

hissalari. 

O’zbekistonda 

fizika  va  texnika  sohasida  olib borilayotgan  tadqiqotlar. 

. 

Fizik  kattaliklarning  Xalqaro  birliklar  sistemasi  (SI). 

 

12 

 

 

Mexanika 

1. Kinematika  (9 soat) 

Kinematikaning 

vazifalari. 

Jismlarning. 

ilgarilanma 

harakati. 

Jismlarning 

fazodagi 

vaziyatini  aniqlash:  koordinatalar  va  sanoq,  sistemasi.  Vektor  kattaliklarning  koordinata 

o’qlaridagi  proektsiyalari. 

To’g’ri  chizikli  tekis  va  notekis  harakatlar.  O’zgarmas,  o’rtacha  va  oniy  tezliklar. 

Kuchish  va  tezliklarning  nisbiyligi. 

Tezlanish.  Tekis  o’zgaruvchan  harakatdagi  yo’l  –  formulalari.  Yuqriga  tik  otilgan  jism 

harakati.  Gorizontga  qiya  otilgan  jism harakati. 

Egri  chizikli  harakatda  kuchish,  tezlik  va  tezlanishlar. Aylana bo’ylab  tekis harakatni 

tavsiflovchi  kattaliklar  o’rtalaridagi  bog’lanishlar. 

K o ’ r g a z m a   v a   t a j r i b a l a r  

  1, Mexanik  harakat. 

 

2. Harakatning   nisbiyligi 

 

3. Stroboskop. 

4. To’gri  chiziqli  va egri chiziqli harakat, 

5. Spidometr. 

 

6. Kuchishlarni qo’shish. 

7. Jismlarni  havoda  va  havosi  siyraklashgan  fazoda  (Nyuton  nayida)  tu shishi. 

8. Erkin tushishda  tezlanishni  o’lchash. 

 

9. Aylana    bo’ylab   harakatlanayotgan    jismning   chizqli   va    burchak  tezligi. 

 

L a b o r a t o r i y a   i s h i

 

1. Gorizontga   otilgan  jism harakatini  o’rganish. 

2. Dinamika (6 soat) 

Dinamikaning  vazifasi.  Nyuton  qonunlari.  Inertsial va  noinertsial sanoq  sistemalari. 

Gravitatsiya  maydoni  va  butun  olam  tortishish  qonuni.  Birinchi  va  ikkinchi  kosmik 

tezliklar. 

Jismning  bir  necha  kuchlar  ta’siridagi.  harakati,  Kuchni  tashkil  etuvchilarga  ajratish  va 

burchak ostida ta’sir etuvchi kuchlarni qo’shish. Jismning muvozanat sharti. 

 

13 

 

Gidrodinamika  elementlari:  jismning  suyuqlik  va  gazlardagi  harakatida  chegara  qatlam, 

peshona qarshilik va ko’tarish kuchi. 

Qozg’almas  o’q  atrofida  aylanma  harakatlanuvchi  qattiq  jism  dinamikasi.  Kuch  momenti  va 

inertsiya momenti. Markazdan  qochma kuch. 

K o ’ r g a z m a   v a   t a j r i b a l a r  

1. Inertsiyaning  paydo  bo’lishi.         

2, Jismlar massalarini taqqoslash. 

3.  Kuchlarni  o’lchash. 

4.  Kuchlarni  qo’shish. 

5. Nyutonning  ikkinchi  qonuni. 

6. Nyutonning  uchinchi  qonuni 

7. Nyutonning  birinchi  va ikkinchi  qonunlari  kinofragm enti. 

8. Tezlanish  bilan  ko’tarilish  va tushishda  jismning  o’girligi. 

9. Vaznsizlik. 

3. Saqlanish qonunlari (3 soat) 

Kuch  impulsi  va  jism  impulsi.  Impulsning  saqlanish  qonuni.  Reaktiv  harakat.  Mexanik 

ish. Potentsial va kinetik energiya. Energiyaning saqlanish   va aylanish qonuni. 

Ko’ r g az m a   v a   t a j r i b a l a r  

1. Kuch impulsi. 

2. Jism  impulsi. 

3. Impulsning  saqlanish  qonuni. 

4. Jism  impulsi  kinofragmenti. 

5. Reaktiv  harakat. 

6. Raketaning  modeli. 

7. Ish  bajarishda  jism energiyasining  o’zgarishi. 

8. Potentsial   energiyaning   kinetik   energiyaga   va   aksincha   kinetik energiyaning 

potentsial  energiyaga  aylanishi. 

 

4, Tebranishlar  va  to’lqinlar (5 soat) 

Tabiatda  tebranma  harakat.  Erkin  va  majburiy  tebranishlar.  Amplituda,  davr,  chastota. 

Matematik  mayatnikning  tebranish  davri.  Prujinaga  osilgan  yukning  tebranishlari.  Tebranma 

 

14 

 

harakatlarda  energiyaning  aylanishi.  Majburiy  tebranishlar.  Rezonans.  Mexanik  to’lqinlar. 

Kundalang va bo’ylama  to’lqinlar. To’lqin uzunligi, To’lqin uzunligining tebranish davri va 

chastotasiga  bog’liqligi. 

Tovush  to’lqinlari.  Tovush  tezligi.  Tovushning  qattiqligi  va  balandligi.  Ultratovushlar 

haqida  tushuncha.   

K o ’ r g a z m a     va   t a j r i b a l a r  

  1. Ip va prujinaga  osilgan yuklarning  tebranishlari. 

 2. Tebranma va aylanma harakatlarni  taqqoslash. 

3. Tebranma  harakat  tasvirini  yozish. 

  4, Majburiy  tebranishlar.   

5. Rezonans  hodisasi. 

6. Kundalang va bo’ ylama to’lqinlarning hosil bo’lishi va tarqalishi. 

7. Tultqin uzunligining tebranishlar chastotasiga bog’liqligi. 

8. Tebranuvchi  jism tovush  manbai  sifatida. 

9. Tovush  balandligining  tebranishlar  chastotasiga  bog’liqligi. 

10. Tovush  qattiqligining  tebranishlar  amplitudasiga  bog’liqligi. 

11. Akustik  rezonans. 

12.  Ultratovushdan  foydalanish                         I 

L a b o r a t o r i y a      i s h i  

2. Matematik  mayatnik  yordamida  erkin  tushish  tezlanishini  anitqlash. 

Molekulyar  fizika  va termodinamika  asoslari 

5. Molekulyar-kinetik  nazariya  asoslari (6 soat)   

Gazning  termodinamik  (mikroskopik va  makroskopik) parametr lari. Ideal gaz. 

Molekulyar-kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi. Temperatura-molekulalar 

o’rtacha  kinetik  energiyasining  o’lchovi,  Ideal gaz xolatining (Mendeleev-Klapeyron) 

tenglamasi. Izojarayonlar va ular  uchun  xolat tenglamalari. 

Ko’r g a z m a   v a   t a j r i b a l a r  

1. Termometrlar. 

2. Izotermik jarayon. 

3. Izobarik  jarayon. 

4. Izoxorik jarayon. 

L a b o r a t o r i y a    i s h i  

 

15 

 

3. Izojarayonlarni o’rganish. 

 

6. Suyuklikning  xossalari.  Suyuklik  va  gazlarning 

bir-biriga aylanishi (6 soat) 

Suyukliklarning  molekulyar  tuzilishi.  Suyuklik  sirti.  Sirt  taranglik  kuchi.  Xullash. 

Kapillyarlik. 

Buglanish va  kondensatsiya, Tuyingan  va  tuyinmagan  buglar. Suyukdikning kaynashi.   

Suyuklik   kaynash   temperaturasining   atmosfera bosimiga   boglikligi.  Kritik  temperatura. 

Havoning  namligi.   

Ko’rgazma va tajribalar 

1. Sovun  parda  sirtining  qisqarishi.   

2. Xullash hodisasi. 

3. Ingichka   shisha  naylarda  suvning  ko’tarilishi. 

4. To’yingan  bug’larning  xossalari, 

5. Past bosimda  suvning  qaynashi. 

 

6. Gigrometr  va  psixrometrlarning  tuzilishi  va  ishlashi. 

L a b o r a t o r i y a   i s h i  

4, Kapillyar  naychaning  ichki  diametrini  aniklash. 

7. Kattik  jismlarning xossalari (4 soat) 

Qattiq,    jismlarning  tuzilishi.  Amorf  va  kristall  jismlar.  Qattiq,  jismlarning  mexanik 

xossalari: 

elastiklik, 

plastiklik, 

murtlik 

va 

cho’zilish 

diagrammasi. 

Qattiq, 

 

jismlarning 

issiqlikdan 

kengayishi. 

Qattiq, 

jismning 

erishi va  qotishi. 

K o ’ r g a z m a   v a  t a j r i b a l a r  

1. Kristall jism modelli. 

2. Kristall panjara  modelli 

3. Kristallarni o’stirish. 

4. Elastiklik  va  qoldiq  deformatsiyaning  namoyon  bo’lishi. 

 L a b o r a t o r iya    ish i 

5. Yung  modullini aniqlash. 

 

 

 

 

 

16 

 

8. Termodinamika  asoslari (6 soat) 

Termodinamikaning 

birinchi  qonuni.  Izojarayonlarga  termodinamikaning 

birinchi 

qonunini 

qo’llash. 

Adiabatik 

jarayon. 

Qaytar 

 

va 

qaytmas  jarayonlar.  Termodinamikaning  ikkinchi  qonuni  va  uning  talqini. 

Issiqlik 

mashinalari 

va 

ularning 

ishlash 

printsiplari. 

Sovutgich 

va 

uning 

ishlashi. 

Issiqlik 

mashinalarining 

FIKlari 

va 

ularni 

oshirish 

yo’llari. 

Issiqlik 

mashinalarining 

xalq 

xo’jaligidagi 

o’rni. 

O’zbekistonda 

issiqlik 

energiyasidan 

foydalanish 

va 

uning 

istiqbollari. 

Tabiatni 

muxofaza  qilish. 

K o ’ r g a z m a   v a  t a j r i b a l a r  

1. Adiabatik  kengayish  va  siqilishda  temperaturaning  o’zgarishi. 

2. Diffuziya  hodisasining  qaytmasligi. 

3. Issiqlik  mashinasining  tuzilishi  va  ishlashi  (modelli). 

   Takrorlash  (2 soat) 

Elektrodinamika  asoslari 

 

9. Elektr maydon  (8 soat) 

Zaryadlarning  o’zaro  ta’siri.  Elektr  maydon.  Kulon  qonuni.  Dielektrik 

singdiruvchanlik. 

Elektr 

maydon 

kuchlanganligi. 

Elektr 

maydonning 

bajargan 

ishi. 

Potentsiallar 

ayirmasi. 

Kuchlanish. 

Kuchlanish 

bilan 

bir 

jinsli 

maydonning 

kuchlanganligi 

orasidagi 

boglanish. 

Elektr 

maydonda 

o’tkazgichlar 

va 

dielektriklar. 

Elektr 

sig’imi. 

Kondensatorlar  va  ularni  qo’llash.  Elektr 

maydon  energiyasi.  

K o ’ r g a z m a     v a  t a j r i b a l a r  

1. Elektrometr va uning  ishlashi. 

2. Kulon  qonuni. 

3. Zaryadlangan  sharchalarning  elektr maydoni. 

4. Elektr  maydonda  o’tkazgichlar  vadielektriklar. 

5. Kondensatorlarning  tuzilishi va ishlashi. 

6. 

Yassi 

kondensator 

elektr 

sigimining 

plastinkalar 

yuzasiga, 

ular 

orasidagi 

masofaga 

va 

muhitning 

dielektrik 

singdiruvchanligiga 

bog’liqligi. 

 

17 

 

7. Zaryadlangan  kondensatorlarning  energiyasi. 

L a b o r a t o r i y a     i s h i  

6.Kondrnsatorni  ketma-`ket  va parallel ulash. 

10. O’zgarmas tok qonunlari (6 soat) 

Elektr  tokining  mavjud  bo’lish  shartlari.  Zanjirning  bir  qismi  uchun 

Om  qonuni.  Qarshilikning  o’tkazgich  uzunligiga,  kundalang  kesim  yuzasiga  va 

materialga  bog’liqligi.  Ketma-ket  va  parallel  ulash.  Elektr  yurituvchi  kuch. 

Berk zanjir  uchun  Om qonuni. 

Elektr   tokining  ishi va  quvvati.  Joul-Lents  qonuni. 

K o ’ r g a z m a     v a   t a j r i b a l a r       

1.   O’zgarmas tok manbai (batareya) 

2. O’tkazgichlar va qarshiliklar (rezistorlar), 

3. Kalit. 

4. Ampermetr.   

5. Voltmetr. 

6. Reostat. 

7. Berk  zanjirni  yig’ish. 

8. Ketma-ket va parallel ulangan  o’tkazgichlardan  iborat zanjirlarda tok va kuchlanishlar 

taqsimoti. 

9. Tok  kuchining  manba  EYUKiga  va zanjirning   to'liq  qarshiligiga  bog’liqligi. 

L a b o r a t o r i y a   i s h l a r i  

7. O’tkazgichlarning  solishtirma  qarshiligini  aniklash. 

1 1 .  Turli muhitlarda elektr toki (13 soat) 

Metallarda  elektr  toki.  Elektronlarning  tartibli  harakat  tezligi.  Qarshilikning  

temperaturaga  bog’liqligi. O’ta o’tkazuvchanlik. 

Yarim  o’tkazgichlarda  elektr  toki.    Yarim  o’tkazgichlarning  elektr  o’tkazuvchanligi  va  uning 

temperaturaga  bog’liqligi.  Yarim  o’tkazgichlarning  xususiy  va  aralashmaviy  o’tkazuvchanligi.  

Elektron-kovakli  o’tish.  Yarim  o’tkazgichli  diod.  Tranzistor.  Yarim  o’tkazgichli  asboblarning 

qo’llanilishi. 

Vakuumda 

elektr 

toki. 

Elektron 

emissiya. 

Ikki 

elektrodli 

lampa. 

Elektron-nurli trubka. 

Suyuqliklarda  elektr toki. Elektroliz uchun  Faradey  qonunlari.  Elektrolizning qo’llanilishi.  

 

18 

 

Gazlarda  elektr toki. Nomustaqil va  mustaqil razryadlar.  Plazma haqida  tushuncha 

Ko’gazm a  v a   tajribal  ar 

1. Metallar  qarshiligining  temperaturaga  bog’liqligi. 

2. Yarim  o’tkazgichlar  qarshiligining  haroratga.  Bog’liqligi. 

3. Termorezistorlarning  ishlashi. 

4. Yarim  o’tkazgichli  diodning  bir tomonlama  elektr  o’tkazuvchanligi. 

 

5. Yarim  o’tkazichli  dioddagi  tok kuchining  kuchlanishga  bog’liqligi. 

6. Tranzistor  yordamida  o’zgarmas  tokni  kuchaytirish. 

7. Tranzistorning   elektron-kovakli  o’tishlari. 

8. Termoelektron emissiya 

9. Vakuumli diodning bir tomonlama elektr o’tkazuvchanligi. 

10. Elektron-nurli trubkaning tuzilishi va ishlashi. 

11. Suv va  tuz eritmasininng  yoki kislotaning  elektr o’tkazuvchanligini  takkoslash.   

12.  Mis  (II)  sulfat  eritmasining  elektrolizi. 

13. Nomustaqil  razryad. 

14.  Mustaqil  razryad  (past  bosimlarda).   

L a b o r a t o r i y a      i s h l a r i  

8. Yarim o’tkazgichli  diodning  bir tomonlama  o’tkazuvchanligini  o’rganish. 

9. Misning  elektrokimyoviy  ekvivalentini  aniklash. 

 

12. Magnit maydon (6 soat) 

Tokning  magnit  maydoni.  Tokli  o’tkazgichlarning  o’zaro  ta’siri.  Tokli  g’altakning  magnit 

maydoni.  Magnit  induktsiyasi.  Magnit  oqim.  Amper  kuchi.  Lorents  kuchi.  Elektr  o’lchov 

asboblarining  ishlash printsipi. 

Moddalarning  magnit  xossalari.  Ferromagnitlar.  Axborotlarni  magnit  usulida  yozish. 

EXMning  magnitg`xotirasi.  Magnit  disketlar  va  ularning  qo’llanilishi. 

Ko’gazma  va tajribalar 

1. Parallel toklarning o’zaro ta’siri. 

2. Magnit  maydonning  tokka  ta’siri. 

 

3, Elektronlar  dastasining  magnit  maydonda  og’ishi. 

4. Ampermetr va voltmetrning tuzilishi va ishlashi.  

5. Ferromagnitlar  domen tuzilishining  modelli. 

6. Tovushni  magnit usulida yozish. 

 

19 

 

L a b o r a t o r i y a      i s h i  

10. Elektr  o’lchov  asboblarining  ishlash  printsipini  o’rganish. 

 

Takrorlash (2 soat)  

13. Elektromagnit induktsiya (5 soat) 

 

Elektromagnit      induktsiya      hodisasi.      Induktsiya      EYUK.      Induktsiyaviy 

elektr 

maydon. 

Elektromagnit 

induktsiya 

qonuni, 

Lents 

qoidasi. 

O’zinduktsiya  va 

o’zaro  induktsiya.  Transformator  va  uning  ishlash  printsipi.  Induktivlik.  Magnit  maydon 

energiyasi. 

K o ’ r g a z m a    v a   t a j r i b a l a  

1. Elektromagnit  induktsiya. 

2. Lents hodisasi. 

3. Induktsiya  EYUKning  magnit  oqimi o’zgarish  tezligiga  bog’liqligi. 

4. O’zinduktsiya. 

5. O’zinduktsiya  EYUKning   zanjirdagi tok kuchi o’zgarish tezligiga va 

o’tkazgich  induktivligiga  bog’liqligi. 

L abo r a t o r i y a      i s h i .  

11. Elektromagnit  induktsiya  hodisasini  o’rganit. 

 

 

 

14. Elektromagnit tebranishlar (14 soat) 

Tebranish  konturi.  Konturdagi  erkin  elektromagnit  tebranishlar  va  energiyaning 

aylanishlari.  Sunuvchi  elektromagnit  tebranishlar. 

Tebranish  konturidagi  elektromagnit  tebranishlarni  tavsiflovchi  tenglama    uning  yechimi. 

Elektromagnit  tebranishlar  fazasi  va  davri  (Tomson  formulasi). 

Avtotebranishlar. 

So’nmas 

tebranishlar 

generatori 

(tranzietorli). 

Majburiy 

elektromagnit 

tebranishlar. 

O’zgaruvchan 

tok 

va 

uni 

tavsiflovchi 

kattaliklar. 

O’zgaruvchan 

tok 

generatori. 

O’zgaruvchan 

tok 

zanjiridagi 

aktiv, 

sig’im  va  induktiv  qarshilik.  O’zgaruvchan  tok  zanjiri  uchun  Om  qonuni.  Elektr 

rezonans. 

 

K o ’ r g a z m a     v a  t a j r i b a l a r    

 

20 

 

1. Elektromagnit  tebranish  konturi. 

2. O’zgaruvchan  tok ostsillogrammalari 

3. Tranzietorli  generatordagi  so’nmas  elektromagnit  tebranishlar. 

4. Elektr  rezonans 

L a b o r a t o r i y a    i sh l a r i  

 

12.  Magnit  maydonda  chulg’am(o’ram)ni  aylantirib  o’zgarmas,  o’zgaruvchan 

tok xosil qilish. 

15. Elektromagnit  tulkinlar (6 soat)  

Elektromagnit        maydon.        Ochiq        tebranish        konturi.        Elektromagnit  tulqinlar  va 

ularning  xossalari.  Elektromagnit  maydon  energiyasi. 

Radioning kashf etilishi. Radiotelefon aloqa printsipi. Modulyatsiya va dedektorlash. Eng 

sodda  radio.  Telekursatuvlarning  fizik  asoslari.  Toshkent  telekursatuv  vatani.  Radiolokatsiya 

haqida tushuncha. Aloqa vositalarining rivojlanishi.   

K o ’ r g a z m a     v a   t a j r i b a l a r  

1. Elektromagnit  tultqinlarni  tarkatish  va  qabul  qilish. 

2. Elektromagnit  tulqinlarning  qaytishi  va  sinishi. 

3. Dedektorli  radio. 

4. Eng  sodda  radio. 

L a b o r a t o r i y a   i s h i  

13. Eng  sodda  radioni  yig’ish  va  ishlatishni  o’rganish. 

16. Optika (16 soat) 

Yorug’likning  –  elektromagnit  nazariyasi  haqida  tushuncha.  Yorug’likning  turli 

muhitlarda

:

tarqalish  tezligi. 

Yorug’likning  qaytish  va  sinish  qonunlari.  Linzalar  va  yupqa  linza  formulasi.  To’la 

ichki  qaytish.  Yorug’lik  interferentsiyasi  va  uning  texnikada  qo’llanilishi.  Gyuygens`Frenel 

printsipi.  Yorug’lik  difraktsiyasi.  Difraktsion  panjara. 

   Yorug’lik  dispertsiyasi.  Chiqarish  va  yutilish  spektrlari.  Spektral  tahlil.  Spektroskop. 

Yorug’likning  qutblanishi.  Golografiya  haqida  tushuncha.  Rentgen  nurlari  va  ularning  tatbig’i. 

Elektromagnit  tulqinlar  shkalasi. 

Yorug’lik oqimi. Yorug’lik kuchi. Yoritilganlik. Yoritilganlik qonunlari. Ravshanlik. 

 

21 

 

K o ’ r g a z m a     v a  t a j r i b a l a r  

1. Yorug’likning   qaytishi  va  sinishi. 

2. To’la  qaytish. 

3. Interferentsiya manzaralarini  xosil qilish. 

4. Tor  tirqishda  yorug’lik  difraktsiyasi. 

5. Difraktsion  panjara  yordamida  yorug’likni  spektrga  ajratish. 

6. Elektromagnit  tulqinlar  shkalasi. 

7. Fotometr, 

8. Lyuksmetr. 

L a b o r a t o r i y a   i s h l a r i  

14. Mikroskop  yordamida  shishaning  nur  sindirish  kursatgichini  aniqlash. 

15. Difraktsion  panjara  yordamida  yorug’lik  tulqin  uzunligini 

aniqlash. 

 

 

17. Nisbiylik nazariyasi  elementlari (4 soat) 

Nisbiylik  nazariyasi  asoslari.  Eynshteynning  nisbiylik  nazariyasi  postulatlari.  Tezliklarni 

qo’shishning  relyativistik  qonuni.  Vaqt  oralig’ining,  jism  massasi  va  o’lchamlarining  tezlikka 

bog’liqdigi.  Massa  va  energiyaning  o’zaro bog’lanish  qonuni. 

Takrorlash(2  soat)  

Kvant  fizikasi  asoslari 

18. Kvant  optikasi elementlari (8 soat) 

Kvant  fizikasining  paydo  bo’lish  tarixi.  Istalgan  jismning  nurlanishi.  Plank  gipotezasi, 

Fotoeffekt  va  uning  qonunlari.  Yorug’lik  kvantlari.  Fotoeffekt  tenglamasi.  Yorug’likning 

kimyoviy  ta’siri.  Vakuum  va  yarim  o’tkazgichli  fotoelementlar.  Fotoeffektdan  texnikada 

foydalanish. 

Fotonlar. 

Korpuskulyar-tulqin  dualizmi.  O’zbekistonda  Quyosh  energiyasidan 

foydalanish va  uning rivojlanish istiqbollari 

K o ’ r g a z m a     va    t a j r i b a l a r  

1. Fotoeffektni  kuzatish. 

    2. Vakuumli  va  yarim  o’tkazgichli  fotoelementlar. 

3, Fotoelementlar  yordamida  fototokni xosil qilish. 

 

22 

 

L a b o r a t o r i y a      i s h l a r i  

16. Fotoelementli  relening  tuzilishi  va  ishlashini  o’rganish. 

17. Fotoeffekt  hodisasini  o’rganish. 

19. Atom  va atom yadrosi (10 soat) 

Atomnning  tuzilishi.  Rezerford  tajribasi.  Atomning  yadroviy  modelli.  Borning  kvant 

postulatlari.  Energetik  sathlar.  Yorug’likning  kvant  manbalari    lazerlar,  ulardan                  fan-texnikada va 

xalkq  xo’jaligida  foydalanish. 

Atom  yadrosining  tarkibi.  Izotoplar.  Atom  yadrolarining  bog’lanish  energiyasi. Yadro 

reaktsiyalari.  Radioaktivlik.  Alfa,  beta  va  gamma  nurlanishlar.  Elementar  zarralarni  kuzatish  va 

qayd  qilish  usullari.  Radioaktiv  aylanishlar.  Radioaktiv  yemirilish qonuni. 

Elementar  zarralar  va  ularning  xossalari.  Zarralar  va  antizarralar.  Zarralar  va 

elektromagnit nurlanish kvantlarining  o’zaro aylanishi. 

 

Ko’r g a z m a   v a   t a j r i b a l a r  

1. Rezerford  tajribasining  modelli. 

 

2. Vilson  kamerasida  izlarni  kuzatish. 

3. Ionlovchi  zarralarni  qaydlagichning  tuzilishi  va  ishlashi. 

20. Yadro  energegikasi  (6 soat) 

Uran  yadrosining  tuzilishi.  Zanjirli  reaktsiya.  Yadro  reaktori.  Atom  elektrostantsiyasi. 

Termoyadro  reaktsiyalari.  Quyosh    va  yulduzlar  energiyasi.  Radioaktiv      nurlanishlarning   

biologik   ta’siri.    Yadro    energetikasidan tinchlik maqsadida foydalanish  istiqbollari. 

O’zbekistoda  yadro  fizikasi  soxasidagi  tadqiqotlar  va  ularning  natijalaridan  xalq 

xo’jaligida  foydalanish. 

Takrorlash  (2 soat) 

21. Olamning  zamonaviy  fizik  manzarasi  (1 soat) 

Olamning 

mexanik 

va 

elektromagnit 

manzaralari. 

Materiya 

tuzilishining 

birligi 

va 

yagona 

fizik 

manzara. 

Fizika 

va 

fan-texnika 

taraqqiyoti. 

 

Umumiy  takrorlash  (3 soat) 

 

 

23