Fizik xossalari. Gomologik qatorlarning quyi a'zolari suyuqlik, yuqorilari qattiq moddalar quyi karbon kislotalar suvda yaxshi eriydi. Molekulararo vodorod bog’lari borligi hisobiga nisbatan yuqori qaynash temperaturasiga EGA

Fizik xossalari.

Gomologik qatorlarning quyi a'zolari suyuqlik, yuqorilari - qattiq moddalar. quyi karbon

kislotalar suvda yaxshi eriydi. Molekulararo vodorod bog’lari borligi hisobiga nisbatan yuqori

qaynash temperaturasiga ega.

Kimyoviy xossalari.

1 Kuchsiz elektrolit sifatida suvli eritmalarda dissosilanadi:

CH₃COOH ® CH₃COO^- + H⁺

.

(2)

2 Karbon kislotalar metal, metal oksidi va ishqorlar bilan ta'sirlashib tuz hosil qiladi





(2)

2CH₃COOH + Mg → (CH₃COO)₂Mg + H₂

magniy asetat

3 Asoslar bilan ta'sirlashadi:

CH₃CH₂COOH + NaOH → CH₃CH₂COONa + H₂O

natriy propionat

4 Kuchsizroq kislotalarning tuzlari bilan ta'sirlashadi:
CH₃COOH + NaHCO₃ → CH₃COONa + CO₂ + H₂O

5 Spirtlar bilan murakkab efir hosil qiladi:

H₂SO₄

CH₃ - COOH + HO - C₂H₅ → CH₃ – COOC₂H₅ + H₂O

sirkaetil efiri

6 Karbon kislotalarni fosfor va oltingugurtning galloidli birikmalari bilan o’zaro ta'siri.

(2)

7 Karbon kislota gidroksilining kislota qoldig’i bilan almashinishi natijasida kislota

angidridlari hosil bo’ladi.

(1)

8 Gidroksilning ammiak qoldig’i - aminogruppa - NH₂ bilan almashinish natijasida kislota amidi hosil bo’ladi.

(1)

9 Chumoli kislotani kumush oksidining ammiakdagi eritmasi bilan o’zaro ta'siri.

(2)

10 Chumoli kislota yaxshi qaytaruvchidir, u sulema eritmasi bilan qizdirilganda simob eritmasigacha qaytaradi.

(2)
11 Chumoli kislota kons H₂SO₄ kislota ta'sirida parchalanadi.

(2)

12. , - to’yinmagan kislotalar galogenvodorodlarni oson biriktiradi. (Markovnikov qoidasi asosida boradi).

(1)

12. Malein kislota qizdirilganda osonlik bilan suv ajratib chiqaradi va malein angidrid hosil qiladi.

(1)

KARBON KISLOTALARNING HOSILALARI

Karbon kislota molekulasidagi vodorod atomini, gidroksil va karboksil gruppasi biror atom yoki atomlar gruppasiga almashinuvidan hosil bo’lgan moddalar karbon kislotalarning hosilalari deyiladi:

1. Kislota galogenangidridlari.

(2)

2. Ketenga reaktivlar ta'sir ettirib olish.

(1)

3. Kislota amidlarini olish xlorangidridlariga NH₃ ta'sir ettirib olish.

(4)
4. Angidridlarga ammiak ta'sir ettirib olish.

(4)

5. Murakkab efirlarga NH₃ ta'sir ettirib olish.

(4)

6. Ammoniy tuzlarini qizdirish yo’li bilan olinadi.

(4)

7. Nitrillarni gidroliz qilish yo’li bilan olinadi.

(4)

8. Oksialdegidlarni oksidlab olish.

(5)

9. Monosaxaridlarni kislotali bijg’itish yo’li bilan olish.

(5)

10. Galogenli kislotalarni gidroliz qilish yo’li bilan olish.

(5)

11. Aldegidlarga HCN kislota ta'siri.

(5)
Kimyoviy xossalari.

1. Kislota xlorangidrilari suv bilan tez nukleofil o’rin olish reaksiyasiga kirishadi, karbon va xlorid kislotalar hosil qilish.

(4)

Bunday nuklefil o’rin olish reaksiyalari ikki bosqichda boradi. Birinchi bosqichda manfiy zaryadli nukleofil, ikkinchi bosqichda bu iondan Cl ioni ajralib chiqib, kislotaga aylanadi.

(4)

2. Murakkab efirlar hosil qilishi.

(2)

3. Amidlar hosil qilishi.

(2)

4. Asil peroksidlar hosil qilishi.

(2)

5. Kislota angidridlar hosil bo’lish reaksiyasi. Bu reaksiya kislota bug’larini katalizator ustidan o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. (Laboratoriya sharoitida).

(2)

6. Murakkab efirlarni gidroliz jarayonini mineral kislotalar va ishqorlar tezlashtiradi.

(2)

Murakkab efirlar ishqorlar ishtirokida gidrolizlanganda reaksiya tezligi ortishi bilan bir

qatorda ularning o’zi ham reaksiyaga kirishib, tuz va spirt hosil qiladi. Ishqor tarkibiga kuchli nukleofil "reagent OH" murakkab efir karbonilidagi C atomi bilan bir biriga oraliq birikma hosil qiladi, so’ngra u tuz va spirtga aylanadi.

(2)

7. Murakkab efirlar Mg organik birikmalari bilan ta'siri.

(2)

8. Murakkab efirlarni spirtli eritmalari Na metali bilan qaytarish reaksiyasi

(2)

9. Karbonilxloridga spirt ta'sir etish reaksiyasi.

(2)

10. Mochevina (karbomid) CO(NH₂) kuchsiz asos xususiyatiga ega bo’lgan kristal modda, 133⁰S da suyuqlanadi. Uni nemis olimi F.Vyoler ammoniy sianatdan olgan.

(2)
11. Mochevina sanoatida temperatura va bosim (130⁰S-500 atm) ostida karbonat angidridga NH₃ ta'siri.

(2)
DIKARBON KISLOTALAR

Olinishi.

1. Malein kislota tabiatda uchramaydi, u sintez qilib olinadi. Xinon va benzollarni katalizator ishtirokida qizdirishda malein kislota hosil bo’ladi.

а)

б) (1)

2. Shakarni vanadiy katalizatori ishtirokida nitrat kislota bilan oksidlashdan oksalat kislota olinadi.

(4)

3. Monoxlorsirka kislota kaliy sianid ta'sir ettirilsa sianid kislota hosil bo’ladi.

(4)

Hosil bo’lgan modda gidroliz natijasida malon kislotaga aylanadi.

4. Birlamchi glikollarning yoki dialdegidlarning oksidlanishidan olinadi.

(2)

5. Dinitril birikmalarni gidrolizi natijasida hosil bo’ladi..

(2)

6. Galloidkarbon kislotalar KCN ta'sir ettirib, hosil bo’lgan siankarbon kislota gidrolizlanadi.

(2)

7. Oksikislotalarni oksidlash yo’li bilan olish.

(2)

8. Aldegid kislotalarni oksidlash yo’li bilan olish.

(2)

9. Na va K formiatlar o’yuvchi natriy ishtirokida 400⁰S da qizdirilganda oksalat kislota tuzlari hosil bo’ladi.

(2)

10. Siklogeksanol konsentrlandan nitrat kislota ishtirokida adipin kislotaga aylanadi.

(2)

11. Olma kislotasini qizdirish natijasida to’yinmagan ikki asosli karbon kislota olinadi.

(4,2)

Kuchli qzdirilganda malein, asta sekinlik bilan qzdirilganda fumar kislota hsil bo’ladi.

12. Fumar kislotadan asetilendikarbon kislota olish:

(1)

13. Asitilendikarbon kislota tuzlarini olinishi.

(1)

14. Ftal kislota sanoatda naftalin va o-ksilolni oksidlab olinadi.

(5)
Kimyoviy xossalari.

1. Ftal kislotasi qzdirilganda suv chiqrib tashlab ftal angidridi, u esa ammiak ta'sirida

ftalimin hosil qlinadi.
(5)

2. Ftal kislota metil spirt bilan ta'siri.

(5)

3. Oksalat kislota H₂SO₄ ishtirokida qzdirish natijasida CO, CO₂ va suvga parchalanadi.

а)

б) (5)

4. Dikarbon kislotalar ishqorlar ta'sirida tuzlar hosil qladi.



(5)

5. Spirtlar bilan reaksiyasi.

(5)

6. Ayrim dikarbon kislotalar qzdirilanda o’zidan suv chiqrib yuboradi va angidridlar hosil qiladi.

(5)

7. Malon efirlariga Na metali ta'sirida, Na malon efirlari hosil qilinadi.

(4)

8. Etil malon kislota temperaturasida moy kislotasini hosil qilinadi..

(4)

9. Malon kislota va uning efirlarida vodorod aktivligi juda katta, bu vodorod osonlik bilan galloidlarga almashadi.

(2)

10. Aldegidlar ta'sirida to’yinmagan kislotalar hosil qilinadi.

(2)

11. Na malon efir galloidalkilar bilan reaksiyaga kirishib, monoalkilmalon efirini hosil qiladi.

(2)

12. Mono va dialkilmalon efirlarining gidrolizlanishi natijasida dikarbon kislota hosil bo’ladi.

(2)

13. Adipin kislotaning n – molekulasi bilan geksametil diamin bilan amid bog’lar orqali birikishi natijasida makromolyekulaga ega bo’lgan neylon hosil bo’ladi va tola olishda ishlatiladi.

(5)

14. Tereftal kislotaga etilyenglikol ta’sirida lavsan tolasi olinadi.

(5)

Xulosa

Malekulasida funksional gruppa (karboksil) bo`lgan organik birikmalar karbon kislotalar deyiladi.

Karboksil degan nom karbonil va dikroksil so`zlaridan kelib chiqqan.

Agar molekulada bitta karboksil gruppa bo`lsa, kislota bir asosli, ikkita bo`lsa – ikki asosli va hokazo bo`ladi.

To`yingan bir asosli karbon kislotalar gomologik qatorining vakillariga misollar va ularning trivial nomlarini keltiramiz:

H – COOH – chumoli kislota

CH₃ – COOH – sirka kislota

CH₃ – CH₂ – COOH – propion kislota

CH₃ – CH₂ – CH₂ – COOH – moy kislota

CH₃ – CH₂ – CH₂ – CH₂ – COOH – valerian kislota

CH₃ – (CH₂)₄ – COOH – karpon kislota

CH₃ – (CH₂)₅ – COOH – enant kislota

.....................................

CH₃ – (CH₂)₁₄ – COOH – palmitin kislota

.....................................

CH₃ – (CH₂)₁₆ – COOH – stearin kislota

Keltirilgan misollardan ko`rinib turibdiki, karbon kislotalarni uglevodlarning vodorod atomlari o`rnini karboksil gruppalar olgan hosilalari sifatida qarash mumkin. Gomologik qatorning umumiy formulasi CnH_2n + 1COOH yoki R – COOH (birinchi gomologda R o`rnida vodorod atomi bo`ladi).

Chumoli kislota sanoatda kuchli kaytaruvchi sifatida, uning murakkab efirlari erituvchi va xush buy moddalar olishda ishlatiladi.

Sirka kislota buyoklar, dorilar (aspirin), murakkab efirlar, sirka angidrid olishda ishlatiladi.

Sanoatda atsetat tola olishda, uning temir (P) atsetat va alyuminiy atsetatlar matolarni buyashda ishlatiladi. Sirka kislotaning suvli eritmasi konservalar tayyorlashda kullanadi.

Kishlok xujaligida mis (P) - atsetat usimlik zararkunandalariga karshi kurashda, 2,4-dixlor-fenoksisirka kislotaning natriyli tuzi yovvoyi utlarga karshi kurashishda ishlatiladi.

Yukori molekulyar bir asosli karbon kislotalar (stearin, palmitin, olein)ning natriyli va kaliyli tuzlari sovun bulib, xalk xujaligida keng ishlatiladi.

Tuyinmagan akril kislota SN₂ k CN - SOON ni polimerlab poliakril kislota, uning efirlaridan plastmassalar olinadi. Akril kislota amididan poliakrilamid olinadi. U kishlok xujligida tuprok strukturasini yaxshilaydi va tuprokni yemirilishidan saklaydi. Ikki asosli adipin kislotadan sanoatda naylon tola, ikki asosli aromatik kislota ftal kislotaga etilenglikol ta’sir etib lavsan tola olinadi.Ftal kislotaning angidriddan indikator fenolftalein sintez kilinadi.